Leopold Meyler (1903-1973): een pionier op het gebied van bijwerkingen van geneesmiddelen

Ruim 10 jaar voordat het thalidomidedrama aan het licht kwam, verschijnt in 1951 in Nederland een bijzonder boek van de hand van Leopold Meyler: Schadelijke nevenwerkingen van geneesmiddelen (figuur 1).1 Al in 1952 wordt het in het Engels vertaald onder de titel Side effects of drugs. Op dat moment was dit boek uniek in de wereld en dat is het nu nog steeds. De basisgedachte van het boek is arts en apotheker een overzicht te geven van hetgeen in de literatuur bekend is over mogelijke bijwerkingen van geneesmiddelen. De gedachte om aanwezige kennis toegankelijk te maken, is nog steeds een grote uitdaging in de geneesmiddelenbewaking.2 Na Meylers boek verschijnen er nog diverse boeken over bijwerkingen in verschillende talen, vaak met een andere invalshoek. Ze verdwenen, maar dat van Meyler bestaat nog steeds en de huidige, 14e druk is wereldwijd het standaardwerk als het gaat om de kennis van bijwerkingen van geneesmiddelen. De naam van de eerste auteur is inmiddels opgenomen in de titel ervan: Meyler's side effects of drugs, en vaak wordt eraan gerefereerd als ‘Meylers’.

besef van bijwerkingen

In de eerste helft van de 20e eeuw was er vooral oog voor de positieve aspecten van geneesmiddelen. Immers, er waren ineens therapeutische mogelijkheden voor ziekten die eerder onbehandelbaar waren, zoals tuberculose. De aandacht voor bijwerkingen was incidenteel.3 De publicatie van McBride in The Lancet in 1961 leidde tot een grote verandering in de manier waarop naar geneesmiddelen werd gekeken.4 Zijn artikel was de sleutel voor het verband tussen thalidomide en het grote aantal kinderen dat met ernstige aangeboren afwijkingen ter wereld kwam, in het bijzonder in Duitsland.5 6 Het besef dat geneesmiddelen bijwerkingen hebben, was op zich niet nieuw. Reeds in 1779 hield prof. Wouter van Doeveren in Leiden een openbare academische redevoering over Remedio morbo, met als ondertitel: Academische redevoering over geneesmiddelenziekten, ofwel over kwalen welke de mensen dikwijls treffen tengevolge van geneesmiddelen, die hen met therapeutische oogmerken werden toegediend.7 8 Zijn conclusie, meer dan twee eeuwen geleden, was: ‘Opdat gij u niet te gemakkelijk laat brengen tot het geven van geneesmiddelen, waardoor misschien het gevaar bestaat dat gij aan de ene ziekte nog een tweede toevoegt, ofwel de dood erbij haalt of versnelt’.

Pas na het thalidomidedrama kwam er wereldwijd aandacht voor zowel goed onderzoek naar de veiligheid van geneesmiddelen vóór toelating tot de markt als voor systematische bewaking van geneesmiddelen erna. In Nederland nam de Koninklijke Maatschappij ter Bevordering van de Geneeskunde in 1963 het initiatief voor oprichting van het Bureau Bijwerkingen Geneesmiddelen, een functie die nu door het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb wordt vervuld.9 Ook werd het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen opgericht, dat nieuwe geneesmiddelen beoordeelt op werkzaamheid, veiligheid en kwaliteit alvorens ze worden toegelaten. In 1968 begon de WHO een pilotproject voor internationale samenwerking op het gebied van de monitoring van ongewenste bijwerkingen van geneesmiddelen, uitmondend in het huidige WHO Drug Monitoring Programme, dat in 2002 in Amsterdam zijn 25e jaarlijkse bijeenkomst hield.

persoon en werk

Wie was Leopold Meyler en wat bracht hem er begin jaren vijftig toe dit boek te schrijven? Leopold Meyler werd een eeuw geleden (1903) geboren in Rotterdam (figuur 2), waar zijn vader oliehandelaar was. Hij komt uit een joodse familie. Hij studeert geneeskunde aan de universiteit van Leiden, en volgt de opleiding tot internist in de Universiteitskliniek te Groningen, waar hij in 1932 promoveert. Vanaf 1937 is hij vrijgevestigd internist in Groningen. De oorlogsperiode is een moeilijke periode voor de familie Meyler. Leopold Meyler moet onderduiken, maar zijn vrouw, die geen joodse moeder had en daarom wél vrij kon bewegen, kan hem zo nu en dan opzoeken. Na de oorlog blijkt hij longtuberculose te hebben, een infectie die hij al vóór de oorlog heeft opgelopen, maar die door de ontberingen van de oorlog mogelijk verergerd is. Hij wordt opgenomen in het Sanatorium Beatrixoord te Appelscha, waar hij langdurig moet rusten. Omdat rusten en nietsdoen niet meevallen voor een actief en betrokken arts als Meyler, adviseert zijn behandelend arts, dr.J.Kraan, hem literatuuronderzoek te gaan doen naar bijwerkingen van geneesmiddelen.

De aanleiding tot dit advies zijn de bijwerkingen die Meyler zelf ondervond van zijn behandeling. De eerste regels van de Nederlandse editie uit 1951 zijn: ‘Aanleiding om de onaangename gevolgen die aan het gebruik van geneesmiddelen verbonden zijn in een boekje samen te vatten, waren onze persoonlijke ervaringen. Deze ervaringen waren voor een deel van zeer ernstige aard’.1 In dit boekje beschrijft hij uitvoerig de ervaringen met het tuberculostaticum para-aminosalicylzuur, zoals koorts, bij iemand met een allergische constitutie. Het is bekend dat Meyler allergisch van aard was en astmatisch. In een later supplement beschrijft hij ernstige psychische bijverschijnselen bij het gebruik van isoniazide.10

Om de benodigde literatuur te kunnen doornemen, krijgt hij de medewerking van de bibliotheek van de universiteit van Groningen. Wekelijks ontvangt hij een koffertje met tijdschriften en boeken, dat na enkele dagen terug moet. Dit systeem wordt voortgezet wanneer hij na ontslag uit het sanatorium zijn werk thuis voortzet, naast zijn werkzaamheden in zijn praktijk aan huis. Ook is hij verbonden aan het Diakonessenhuis en het Rooms Katholiek Ziekenhuis in Groningen. In 1951 komt zijn boek in het Nederlands uit en een jaar later verschijnt de eerste Engelse editie. Uiteraard komt er kritiek op een zo vernieuwend werk en volgen onterechte beschuldigingen. Sommigen menen dat hij tegen het gebruik van geneesmiddelen is en alternatieve genezers denken in hem een medestander te zien. Anderen bekritiseren de manier waarop hij de geneesmiddelen heeft ingedeeld. Meyler gaat echter door met het verzamelen van onderzoeksgegevens en ziektegeschiedenissen. Er verschijnen supplementen om de informatie up-to-date te houden en in het voorwoord van zijn uitgaven weerlegt hij de kritiek. Slechts het op juiste indicatie en veilig gebruiken van geneesmiddelen is zijn doel. Hij doet zijn bijna encyclopedisch werk in een tijd zonder computers en kopieermachines. Hij gebruikt geschreven aantekeningen en houdt een uitgebreid kaartsysteem bij.

Meyler was een bijzonder mens met uitgesproken meningen; een kritische houding en onafhankelijkheid van geest kenmerkten hem. Daarnaast was hij iemand met een brede belangstelling en vrijgevig van aard. Vóór alles was hij een kundig medicus practicus met grote aandacht voor zijn patiënten. Zijn onafhankelijkheid betekende voor hem ook dat hij geen congressen van de farmaceutische industrie bijwoonde. Werd hij er als spreker uitgenodigd, dan wenste hij zelf de kosten te betalen.

Zijn erkenning komt pas in 1968, als hij op 65-jarige leeftijd aan de universiteit van Groningen benoemd wordt tot de eerste Nederlandse hoogleraar Klinische Farmacologie. Zijn inaugurele rede heeft als titel Waarom klinische farmacologie?11 12 In deze rede geeft hij een overzicht van de taken waar de klinische farmacologie voor staat. Uiteraard vraagt hij ook aandacht voor bijwerkingen: ‘Zeer belangrijk is de bestudering van de bijwerkingen. Hoe langer hoe meer wordt de behoefte gevoeld om het ontstaan van de bijwerkingen beter te leren begrijpen om zo mogelijk wegen te vinden ter voorkoming van deze complicaties’. Het vestigen van een nieuw vakgebied in Nederland is een taak die goed bij Meyler past. Hij publiceert in vele tijdschriften en is een veelgevraagd spreker in binnen- en buitenland. De mede door hem georganiseerde Boerhaave-cursussen te Leiden leiden tot publicaties van enkele delen van Drug induced diseases. Meyler is enkele jaren lid van het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen.

Bij het lezen van zijn publicaties vallen niet alleen zijn grote kennis en eruditie op, maar ook dat veel van zijn uitlatingen nog steeds buitengewoon actueel zijn.

Tijdens een vakantie in Frankrijk overlijdt hij in 1973 plotseling, mogelijk als gevolg van een overdosering epinefrine dat hij gebruikt vanwege zijn longklachten. In een ‘In Memoriam’ in het Tijdschrift schrijft W.Lammers: ‘Met recht kan worden gezegd dat hij tot de allereersten behoort die hebben ingezien dat geneesmiddelen vaak de oorzaak kunnen zijn van onverklaarbare ziekten. Nu, in deze tijd, is dit inzicht zo gemeengoed geworden en zo vanzelfsprekend dat het haast niet meer voorstelbaar is dat hier voorheen nauwelijks aan werd gedacht’.13

erfgoed

Het opus magnum van Meyler, Side effects of drugs, wordt na de 1e druk voortgezet door een team van vooraanstaande deskundigen. Tot en met de 7e druk, die in 1972 verscheen, is hij als hoofdredacteur betrokken bij het boek. Van 1972 tot 2000 is professor Graham Dukes hoofdredacteur en zijn vele tientallen auteurs uit alle delen van de wereld betrokken bij ‘Meylers’. In 2000 verschijnt de 14e druk van het boek, dat nog steeds artsen en apothekers in de dagelijkse praktijk wil informeren over wat in de wetenschappelijke literatuur gepubliceerd is over bijwerkingen van geneesmiddelen. Inmiddels is professor Jeff Aronson uit Oxford (VK) medehoofdredacteur. Telde de 1e editie slechts 192 bladzijden, nu heeft het boek een omvang van 1876 bladzijden.

Slechts weinigen weten dat achter de naam Meyler in de titel het verhaal schuilgaat van een arts in een sanatorium die zich verveelde. Meyler heeft de grondslag gelegd voor systematische aandacht voor het optreden en voorkómen van bijwerkingen. In zijn tijd was hij daarmee een roepende in de woestijn. Meer aandacht voor zijn opvatting over goed geneesmiddelengebruik had wellicht de omvang van het thalidomidedrama kunnen beperken. Inmiddels is er wereldwijd systematisch aandacht voor bijwerkingen van geneesmiddelen en besteedt The Lancet in een redactioneel commentaar aandacht aan de vraag hoe de geneesmiddelenbewaking te verbeteren.14 Zelf schreef Meyler in het voorwoord bij de eerste druk van zijn boek: ‘Laat men ons vooral goed begrijpen; het ligt niet in onze bedoeling het gebruik van welk geneesmiddel uit ons arsenaal ook, te ontraden. Het tegendeel is waar. Men zal een geneesmiddel beter kunnen gebruiken als men naast de voordelen ook de nadelen daarvan kent’.

Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld.