Thalidomide: nieuwe toepassingen voor een oud geneesmiddel

Arnhem, augustus 2002,

Als aanvulling op het caput selectum van Wu en Sonneveld (2002:1438-41) geef ik een korte historische terugblik op de introductie van dit farmacon.

De aanloop tot het ontwerp van dit farmacon bestond uit de door Chemie Grünenthal (Stolberg, Duitsland) ontwikkelde antibiotica Supracillin (een analogon van streptomycine) en Pulmo 550. Van beide middelen werd beweerd dat ze vrij waren van bijwerkingen. Dit bleek ongegrond.

Wegens de verzadiging van de antibioticummarkt in die tijd werd gezocht naar nieuwe mogelijkheden van geneesmiddelontwikkeling, bijvoorbeeld een eenvoudiger methode voor synthese van antibiotica uit peptiden. In 1954 werd bij één van deze experimenten het ftaaloylisoglutamine verhit, waarop het molecuul α-ftaalimidoglutarimide ontstond; een racemisch mengsel bestaande uit gelijke delen S(–)- en R(+)-thalidomide. Na het verkrijgen van patent hierop, werd gezocht naar een bijbehorend ziektebeeld (‘a drug in search of a disease’).

Het meest in het oog springende detail van dit farmacon bleek het volledig ontbreken van toxiciteit. Door een verkeerde inschatting van één der farmacologen verbonden aan Chemie Grünenthal, die meende dat de structuur van thalidomide gelijkenis vertoonde met die van de barbituraten, werd snel de conclusie getrokken dat dit farmacon als tranquillizer en hypnoticum een enorm marktpotentieel zou hebben. In november 1956 werd het op kleine schaal op de markt gebracht onder de naam Grippex (een combinatiepreparaat van thalidomide, kinine, vitamine C, fenacetine en acetylsalicylzuur) met als indicatie luchtweginfecties. Op 1 oktober 1957 werd thalidomide onder de naam Contergan als sedativum op de markt gebracht. De verkoop als ‘over the counter’(OTC)-geneesmiddel (verkrijgbaar zonder recept) werd toegestaan in Duitsland en andere landen, daar er hoegenaamd geen toxiciteit te bepalen was aan dit farmacon. In 1961 was de verkoop inmiddels vijfmaal die van het bekendste middel Doriden (gluthetimide).

De eerste rimpelingen in de massale marketing ontstonden op kerstdag 1956 in Stolberg: bij de geboorte van een meisje ontbraken de oren. De vader bleek werknemer van de onderneming en had monsters meegebracht tegen zwangerschapsbraken.

Aan het succes van de ongekend grote marketing ontbrak evenwel nog een zeer grote markt, te weten de VS. Door grote vasthoudendheid van één vrouw (dr. Frances Kelsey) werd de marketing van 10 miljoen tabletten opgehouden en werd, naar later bleek, veel leed voorkómen.

De leerzame geschiedenis van dit opmerkelijk farmacon werd helder, boeiend, goed gedocumenteerd en meeslepend geschreven door professor Trent Stephens (embryoloog, met 25 jaar onderzoekservaring aan thalidomide) en Rock Brynner (pyoderma-gangrenosumpatiënt)1, die zijn relaas vertelt onder andere met de praktijk van thalidomide (Thalomid) onder begeleiding van het ‘System for thalidomide education and prescribing safety’(STEPS)-programma (dit is te vinden op www.celgene.com/thalomid). Een uitvloeisel van deze opmerkelijke historie is de introductie van onze Wet op de Geneesmiddelenvoorziening (1963).