Over het moeizame begin van de pokkenpreventie

's-Gravenhage, april 1986,

Misschien wel het belangrijkste van het artikel van Wolff (1986;599-601) is dat hij de gegevens noemt over de inoculatie van Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken (1740-1805), als schrijfster bekend als Belle van Zuylen, na haar huwelijk Isabella de Charrière. Er zijn echter enkele onjuistheden binnengeslopen en helaas ontbreken verwijzingen naar de literatuur. Bovendien is de beste bron voor de citaten uit haar briefcorrespondentie opgenomen in de ‘Oeuvres complètes’.1 Het citaat over het werk in de tuin en over de kanaries is een parafrase van haar biograaf Philippe Godet. De tekst van de brief van haar oud-gouvernante Jeanne-Louise Prevost (1721-1785) luidt: ‘vous n'avez pas la satisfaction de voir Madame votre Mere vous en jouirez aprés votre guérison’ en iets verder ‘Comme vous aurez passez au Lit la saison de faire votre jardin il sera apparenment bien en arriére ou si vous y aurez supléez? vos Canaris n'auront-ils point pris la petite vérole?’ (deel I, brief 36).

De broers van Belle zijn niet gelijk met haar, maar eerder geïnoculeerd, zoals blijkt uit dezelfde en de volgende brief van Mlle Prevost (I, 36 en 37). De citaten betreffende de inoculatie van haar moeder, Helena Jacoba Baronesse van Tuyll van Serooskerken-de Vicq (1729-1768) zijn vrijwel identiek met de tekst in de ‘Oeuvres complètes’ (II, 322 en 328), waar ook het relaas over haar overlijden is te vinden (I, 329). De tekst van de eerste van deze brieven illustreert goed de aangehaalde uitspraak van Voltaire dat er moed voor nodig was om zich te doen inoculeren. De tekstbezorgers van de ‘Oeuvres complètes’ konden niet erin slagen het geschrift van J.S.Williams, door collega Wolff geciteerd, te vinden. Zijn naam, in twee brieven genoemd (II, 322 en 324), wordt daarin ten onrechte geïdentificeerd met die van Hugh Williamson (1735-1819), een Amerikaan die in Utrecht bij professor J.D.Hahn (1729-1784) promoveerde op 6 augustus 1766.

De eerste inoculatie in Nederland geschiedde naar algemeen wordt aangenomen in 1748, in welk jaar Théodore Tronchin (1709-1781) zijn zoon inoculeerde.2 Tronchin was een begaafde leerling van Boerhaave, uit Zwitserland afkomstig, die zich vier dagen na zijn promotie in Amsterdam als poorter liet inschrijven. Wij komen deze Tronchin tegen in een brief van Mlle Prevost van 11 februari 1756 als een gevierd arts in Genève (I, 48), terwijl zijn naam ook in vele brieven en memoires uit de literaire kring van Belle van Zuylen voorkomt. Het jaartal 1754 dat collega Wolff noemt, heeft waarschijnlijk betrekking op Thomas Schwencke (1694-1767), professor anatomiae et chirurgiae te 's-Gravenhage.3 Deze ‘Hage-professor’, vanaf dat jaar actief op het gebied van inoculatie, moet vooral worden genoemd voor zijn statistieken over de sterfte aan kinderpokken.4 In datzelfde 's-Gravenhage verbood de magistraat, als eerste in Nederland, de inoculatie in 1765 als te gevaarlijk.

Bloemendaal, april 1986,

Ik dank collega Endtz voor zijn belangwekkende aanvullingen en correcties. Hij is van mening dat de eerste inoculatie in Nederland geschiedde in 1748 en niet in 1754, zoals ik vermeldde.

Daniëls gaat uitgebreid in op dit vraagstuk en formuleert behoedzaam dat hij er niet van overtuigd is dat de inenting door Tronchin in 1748 werkelijk heeft plaatsgevonden.1 Hij geeft als eerste zekere datum aan 6 mei 1754, de dag waarop Thomas Schwencke in Den Haag drie kinderen van de Gravin van Athlone inoculeerde.

Ongetwijfeld is er voor schriftgeleerde fijnproevers nog meer te peuzelen aan de door mij geconsulteerde bronnen. Ik meen echter dat voor medische lezers de meer literaire gegevens gecondenseerd dienen te worden, waarbij ik gaarne schuil achter onverdachte autoriteiten als Philippe Godet of dr.C.E.Daniels, die van 1883 tot 1919 bibliothecaris van onze Maatschappij waren en in wier geschriften voor de liefhebber een uitgebreide bronvermelding is te vinden.