Professor Pel en ‘klierkoorts’

De gerenommeerde internist Pieter Klaesz Pel (1852-1919) groeide op in Drachten als zoon van een arts. Hij doorliep het gymnasium te Sneek, studeerde geneeskunde te Leiden en promoveerde daar in 1876 op ‘De koortsverwekkende werking van digitaline’. Na een studiereis langs Parijs, Berlijn en Wenen werd hij assistent en al snel de rechterhand van prof. Barend Stokvis te Amsterdam. In 1877 werd hij aan de Amsterdamse universiteit tot lector benoemd, in 1883 tot gewoon hoogleraar (figuur).

In zijn inaugurele rede schetste Pel hoezeer de geneeskunde in de loop van de 19e eeuw was veranderd:1 ‘Wat leert in dit opzicht een terugblik op het verleden? Voorheen voornamelijk dogmata, empirie zonder methode, autoriteitsgeloof en abstracte redeneringen…. En thans? Strenge handhaving en toepassing der natuurwetenschappelijke methoden van onderzoek, objectief onderzoek van het zieke individu, nauwkeurige localisatie der ziekten, onvermoeid vorschen naar het ontstaan, de verklaring, de betekenis en den samenhang der ziekteverschijnselen.’

In zijn ruim 35 jaren als hoogleraar was Pel tevens hoofd van de afdelingen voor inwendige ziekten, zowel in het Wilhelmina Gasthuis als in het Binnengasthuis. Hij schreef monografieën over ziekten van de maag, van de nieren, van lever en galwegen, en tenslotte van hart en bloedvaten. Hij onderwees en publiceerde ook over neurologische aandoeningen, tot de komst van de Utrechtse hoogleraar Winkler naar Amsterdam.

Zijn naam is in hedendaagse leerboeken nog verbonden met periodieke koorts bij de ziekte van Hodgkin, de zogenaamde pel-ebstein-koorts of pelkoorts. Pel beschreef dit verschijnsel voor het eerst in een Duits tijdschrift.2 Een 25-jarige behanger overleed na een ziektebeloop van vier maanden, waarin vijf koortsperioden van 10-30 dagen, telkens met opzwellen van de milt, waren afgewisseld door koortsvrije intervallen van 10 tot 15 dagen. Bij obductie woog de milt 1570 gram en waren de mesenteriale en retroperitoneale lymfeklieren sterk vergroot. In de bespreking geeft Pel toe dat de pseudo-leukemie een moeilijk af te grenzen ziektebeeld is, maar onderscheidt hij niettemin twee vormen, al naar gelang de milt of de lymfeklieren – morbus Hodgken (sic) – het meest zijn aangedaan. Het belang van de mededeling was natuurlijk het onderscheid met diverse infectieziekten.

Een jaar later publiceerde Pel in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde over twee vergelijkbare gevallen, waarvan één slechts kort werd beschreven.3 Nog eens een jaar later beschreef de Duitse internist Wilhelm Ebstein (1836-1912) een vrouw met periodieke koorts, vooralsnog zonder dodelijke afloop.4 Hij meende dat het ging om een infectieziekte en niet om pseudoleukemie. Pel riposteerde – binnen een maand – met een uitgebreide beschrijving van de twee in het Tijdschrift genoemde patiënten.

Achteraf rijst de vraag aan welke ziekte – of liever ziekten – de vier patiënten met periodieke koorts en zwelling van milt en lymfeklieren zouden hebben geleden volgens hedendaagse criteria, op basis van microscopisch en microbiologisch onderzoek. Betrof het inderdaad de ziekte van Hodgkin, een non-hodgkinlymfoom of toch een infectieziekte, bijvoorbeeld brucellose? Dit laatste is een veronderstelling van de ironische internist Richard Asher. Hij noemt de pel-ebstein-koorts als een voorbeeld van iets dat alleen maar bestaat omdat het een naam heeft.6