Penicilline: net op tijd

Lochem, december 1997,

Sijtsema stelt dat penicilline voor het eerst in Nederland werd toegepast op 12 mei 1945 in Hengelo bij een vrouw met kraamvrouwenkoorts (1997:2517-8). Uit onderstaande blijkt volgens ons dat de eerste penicillinebehandeling in Nederland bijna 8 maanden eerder plaatsvond, tussen 17 en 26 september 1944.

Dr.J.P.Voôte, halfbroer van één onzer, was in de oorlogsjaren huisarts te Naarden en assisteerde tijdens en na de slag om Arnhem in het katholieke ziekenhuis te Apeldoorn. In het ziekenhuis waren opgenomen gewonde burgers uit Arnhem en omgeving en gewonde gevangen genomen Britten. In zijn voor de familiekring bestemde memoires vertelt hij het volgende:

‘Dat was onze eerste kennismaking met penicilline. . . Met de troepen hadden de Engelsen een compleet veldhospitaal afgeworpen. Hierin hadden hun chirurgen in het veld rondom Arnhem talloze noodoperaties verricht die met penicilline werden behandeld om infectie te voorkomen. In die tijd moest penicilline nog iedere drie uur worden ingespoten. Iedere penicilline-patiënt droeg een gele kaart aan een koord om zijn nek, waar iedere injectie op werd genoteerd, zodat bij overplaatsing naar een ander hospitaal de dokters konden zien wanneer het tijd was voor de volgende injectie. Bij ons hield dat allemaal op, omdat wij, noch de Duitsers penicilline hadden of kenden, maar we keken onze ogen uit, wanneer we bij verbandwisseling van een penicilline-patiënt een prachtig schone wond zagen, terwijl alle ’‘Duitse wonden’' zonder uitzondering aan het etteren waren. Behalve militaire gewonden stroomden er ook iedere dag honderden Nederlandse burgers binnen, die in de strijd om Arnhem getroffen waren door kogels en granaatsplinters. Sommigen van hen waren ook al door de Engelsen in een veldhospitaal behandeld met penicilline. Ik herinner me een twaalfjarig jongetje, die een voet was afgeschoten en die wellicht drie of vier dagen tevoren in het veld was geopereerd en met penicilline behandeld. Net als soldaten droeg hij een gele kaart om zijn nek. Hij was boven de enkel geamputeerd en bij het afnemen van het verband vonden we een prachtig genezen stomp.'

De eerste penicillinebehandeling in Nederland werd volgens deze gegevens dus in een veldhospitaal in of bij Arnhem gegeven door Britse chirurgen, ten tijde van de slag om Arnhem (17-26 september 1944), aan een 12-jarig Nederlands jongetje na een onderbeenamputatie.

's-hertogenbosch, december 1997,

Sijtsema spreekt het vermoeden uit dat de door zijn vader in april-mei 1945 behandelde patiënte met een sepsis puerperalis de eerste patiënte in Nederland zou zijn geweest, die met penicilline is behandeld.

De inmiddels overleden huidarts H.Bour, indertijd evenals ik werkzaam in het Groot Ziekengasthuis te 's-Hertogenbosch, vertelde mij over zijn eerste patiënt (een man met gonorroe) die hij met penicilline had behandeld en wel in september 1944. Wat hem vooral had geïmponeerd, was de grote effectiviteit van penicilline, daar reeds na 1 injectie de gonorroe als sneeuw voor de zon was verdwenen. De penicilline had hij gekregen van een Amerikaanse legerarts, die tezamen met een aantal gewonde para's in ons ziekenhuis was ondergebracht.

Overigens vermoed ik dat meerdere (burger)patiënten in Nederland vóór april-mei 1945 met penicilline zijn behandeld, daar immers een groot deel van Zuid-Nederland al ruim een half jaar eerder was bevrijd dan de rest van ons land.

Goirle, december 1997,

Het is belangrijk om de geschiedenis goed vast te leggen, ook de recente geschiedenis, zoals die van de invoering van de penicilline in Nederland. Het artikel van Sijtsema levert daartoe een goede bijdrage met betrekking tot de regio Twente. Zijn relaas is daarom belangwekkend, vind ik.

Het gebruik van de eerste penicilline in Nederland vond echter eerder plaats dan de Sijtsema suggereert. Het heeft er alle schijn van dat de penicilline ‐ na haar herontdekking en ontwikkeling in de Verenigde Staten (1941-1942) ‐ meteen door de bevrijders in ons land ter beschikking is gesteld. Zo wist dr.H.A.M.Ruhe (1908-1991), huisarts in het Brabantse grensdorp Hilvarenbeek van 1934 tot 1976, mij te vertellen dat in Hilvarenbeek de eerste penicilline werd aangewend door een arts van het Britse bevrijdingsleger in november 1944, vrijwel meteen na de bevrijding (27 oktober 1944). Het zou gegaan zijn om een jong meisje dat zich ‘lelijk verwond’ had, de exacte toepassing weten wij er niet van.

Of november 1944 de eerste penicilline werd gebruikt in Nederland valt zelfs te betwijfelen. Er is alles te zeggen voor de stelling dat de eerste penicilline met de eerste bevrijders is meegekomen. Dat betekent voor Nederland dat wellicht in Zuid-Limburg (bevrijd door de Amerikanen, 4 september 1944) of in de regio Eindhoven-Veghel (bevrijd door de Britten, 17-19 september 1944) de eerste patiënten met penicilline zijn behandeld. Mogelijk dat reacties uit die regio's ons kunnen helpen de geschiedenis van de penicilline in Nederland exact vast te leggen.

Epse, januari 1998,

Collega Sijtsema stelt dat op 12 mei 1945 de eerste patiënt met penicilline in (Oost-)Nederland werd behandeld.

Al in september 1944 was penicilline beschikbaar in Tiel. In die tijd moesten de beide ziekenhuizen (Bethesda en St. Andreas) evacueren naar de kelders van de Ambachtsschool aan de Waterstraat, doordat de Britten, gelegerd aan de Zuidzijde van de Waal, de stad beschoten. Als onderduiker was ik hier werkzaam als hulp van de chirurg, dr.C.J.J. Hoogenboom. Onlangs heb ik in een lokaal historisch blad daarvan verslag gegeven.1 Ik citeer uit dit recente artikel:

‘Dagelijks kwamen daar gewonden binnen of stierven er patiënten waarvoor hulp te laat kwam. Duidelijk staat in mijn herinnering dat schotwonden ineens anders behandeld werden dan in de leerboeken stond: vroeger moesten ze opengelaten worden om afvloed van etter mogelijk te maken, maar nu werd ineens alles primair gesloten, onder achterlating in de wond van een drain die aan beide uiteinden van de wond werd ingehecht. Hierdoor moesten we op gezette tijden een vloeistof spuiten uit een flesje met een geel poeder, dat eerst in fysiologisch zout opgelost moest worden. Na het inspuiten werd ieder einde van de drain met een klem afgesloten. Later bleek dat wij (onderduikers) niet in het geheim waren genomen, dat het hier om penicilline ging, dat de Engelsen ons, samen met de bommen, over de rivier deden toekomen. Daarmee zal Tiel wel één van de eerste plaatsen in Nederland zijn geweest, waar penicilline werd gebruikt.’

In het citaat claim ik niet dat Tiel de eerste plaats was waar penicilline werd toegediend, maar het is daar in ieder geval eerder gebeurd dan in Hengelo.

Delden, januari 1998,

De geschiedenis leert dat het Amerikaanse Eerste Leger onze grens bij Eijsden op 12 september 1944 passeerde en dat 2 dagen later Maastricht als eerste grote stad op vaderlandse bodem werd bevrijd.1 Terecht stelt Van Eijck dat de eerste penicilline met de bevrijders is meegekomen. Daarom ligt het in de rede te veronderstellen dat de Nederlandse arts in Zuid-Limburg voor het eerst dit therapeuticum, ontvangen uit handen van een geallieerd arts, kon gaan gebruiken. Concrete gegevens hieromtrent ontbreken.

De volledigheid gebiedt te zeggen dat men er bij de huidige stand van zaken van uit kan gaan dat de patiënten zoals beschreven door Hoogendoorn, Voôte en Raats en Klokke als eersten in Nederland met succes dit geneesmiddel zijn behandeld. Wellicht verschijnen er mededelingen van nog vroegere datum.

Eén ding is zeker: het antibioticum werd in die dagen dankzij zijn grote effectiviteit zowel door de arts als de patiënt als een echt wondermiddel beschouwd.