Hevig jeukende huiduitslag door de eikenprocessierups

Inleiding

De eikenprocessierups is veel in het nieuws omdat we dit jaar massaal zijn blootgesteld aan de brandharen van deze rups. Contact met deze brandharen had huid-, oog- en bovensteluchtwegklachten tot gevolg. De verspreiding van de eikenprocessierups neemt steeds meer toe. Inmiddels komt de eikenprocessierups voor in 9 provincies: Noord-Brabant, Limburg, Zeeland, Gelderland, Utrecht, Zuid-Holland, Flevoland, Noord-Holland en Overijssel.1 Met de voortgaande klimaatverandering zullen we steeds meer te maken krijgen met de gevolgen van de eikenprocessierups.

Ziektegeschiedenis

Patiënte, een 6-jarig meisje, kwam in juni bij de huisarts in verband met hevig jeukende huiduitslag over het gehele lichaam sinds een dag. Ze maakte dit voor het eerst mee. Op school hadden meerdere kinderen hetzelfde huidbeeld, maar niet zo hevig als onze patiënte. Patiënte was niet atopisch en de gezinsleden hadden geen last van jeuk. De huisarts schreef onder verdenking van een urticariële huiduitslag dimetindeen – een antihistaminicum – en prednison voor. Het antihistaminicum had enig effect, maar de moeder van patiënte wilde de prednison niet geven zonder duidelijke diagnose. Daarop verwees de huisarts patiënte naar onze polikliniek Dermatologie.

Bij lichamelijk onderzoek zagen wij verspreid over het lichaam, maar vooral op de kin en de linker arm, erythemateuze papels op een erythemateuze basis (figuur 1). We zagen geen gangetjes die zouden kunnen wijzen op scabiës. Het meisje leek flink verkouden te zijn, maar er was geen sprake van stridor of gepiep over de longen. Na onze bevestiging dat deze klachten uitgelokt konden zijn door de eikenprocessierups, bleek er een eikenprocessierupsennest te zijn bij haar op school. Op basis van deze informatie en het klinische beeld concludeerden wij dat het meisje een eikenprocessierupsdermatitis had.

Figuur 1

Huiduitslag door de eikenprocessierups

We schreven cetirizine voor – eveneens een antihistaminicum – in de vorm van een drank. Het schoolplein werd tijdelijk afgesloten en het nest van de eikenprocessierupsen werd verwijderd. Een aantal dagen na het eerste bezoek van patiënte aan de polikliniek waren de huidafwijkingen afgenomen, maar zij hield last van de jeuk. Daarop gaven wij triamcinoloncrème (een klasse-2-corticosteroïd) in aanvulling op de cetirizinedrank, waarna de huiduitslag verdween.

Beschouwing

De eikenprocessievlinder (Thaumetopoea processionea L.) legt haar eieren in de periode van eind juli tot begin september in eikenbomen. Het jaar erop, omstreeks de maand april, komen de eitjes uit. Hoe warmer het weer, hoe meer vlinders er zijn en hoe meer eieren de vlinders leggen. De larve van deze vlinder is de eikenprocessierups (figuur 2a). De rups ondergaat 6 vervellingen. Vanaf de derde vervelling draagt de rups brandharen.

Figuur 2

De eikenprocessierups

De brandharen van deze rups kunnen in de periode april-juli voor veel klachten zorgen. Een brandhaar is pijlvormig, 0,2-0,3 mm lang en bevat weerhaakjes (figuur 2b). Mensen kunnen in aanraking komen met de brandharen door direct contact met de rups of met de bodem rondom besmette bomen. De rupsen kunnen ook brandharen afschieten wanneer ze zich bedreigd voelen. Indirect contact door verspreiding van de haren, tot zo’n 50-100 m van de bron, is de meest gebruikelijke wijze van blootstelling. Verspreiding vindt plaats door de wind, tijdens werkzaamheden of door trillingen van verkeer. Secundaire besmetting kan optreden via kleding die met brandharen besmet is, of bijvoorbeeld via speelgoed of tuinmeubels die buiten hebben gestaan. Oude brandharen kunnen nog lange tijd voor irritatie zorgen, aangezien ze nog 5 tot 7 jaar actief blijven.1

Reacties op brandharen

De reacties kunnen onderverdeeld worden in: mechanische of toxische irritatie, een niet-allergische of pseudo-allergische reactie en een allergische reactie. Een mechanische of toxische irritatie kan zich uiten in zwelling van de huid of ulcera. Een niet-allergische reactie of een pseudo-allergische reactie wordt veroorzaakt door het vrijkomen van het eiwit thaumetopoeïne. Dit eiwit activeert een aantal enzymen, waarbij onder andere histamine, kininen en plasmogeenactivatoren vrijkomen. Als gevolg hiervan ontstaan papels, pustels of vesikels.

Een allergische, IgE-gemedieerde reactie ontstaat direct na contact met de brandharen en is vaak heftiger en systemischer van aard. Er kan sprake zijn van urticaria, brandend erytheem van de huid en problemen met de ademhaling. Daarnaast kunnen koorts, algehele malaise, duizeligheid en braken optreden. Een anafylactische shock is zeldzaam.1-3

Symptomen

Door transpiratie, krabben of wrijven kunnen de haren zich verspreiden over het lichaam. Als brandharen in de ogen komen ontstaat binnen 1 tot 4 uur een pijnlijke irritatie met zwelling, roodheid en jeuk. Dit is een niet-allergische reactie. Omdat de symptomen pas later duidelijk worden, wordt een verband met blootstelling aan brandharen vaak niet gelegd. Bij klachten moet men het oog spoelen met water en niet in de ogen wrijven. De klachten gaan doorgaans vanzelf over. Bij purulente afscheiding kan de huisarts chlooramfenicoldruppels voorschrijven.4 Visusdaling, aanhoudende klachten gedurende meer dan 48 uur en ernstige fotofobie zijn indicaties voor verwijzing naar een oogarts. Als de brandharen niet verwijderd worden blijven de oogklachten bestaan; dit kan op den duur leiden tot blindheid.1,4

Na inademing van brandharen kan een niet-allergische reactie in het slijmvlies van de bovenste luchtwegen optreden. De klachten lijken op die van een neusverkoudheid, zoals ook bij onze patiënte.

Diagnostiek en behandeling

De diagnose wordt vaak gesteld op basis van de anamnese en het klinische beeld. Soms wordt de huid ter plaatse van het erytheem met plakband ‘gestript’. Onder de microscoop zijn dan de brandharen zichtbaar. Zelden wordt een biopt afgenomen.5

Differentiaaldiagnostisch kan gedacht worden aan bedwantsen, scabiës of papuleus eczeem. Bij bedwantsen worden doorgaans 3 papels naast elkaar gezien en vaak vertonen huisgenoten dan dezelfde symptomen. Bij scabiës worden gangetjes gezien. Papuleus eczeem heeft een minder acuut ontstaan dan eikenprocessierupsdermatitis.

Bij veel patiënten verdwijnen de klachten spontaan binnen enkele dagen tot weken. Crèmes op basis van menthol, lokaal toegediende corticosteroïden en antihistaminica kunnen de jeuk verlichten. Bij een mogelijke besmetting met brandharen moet men de huid en ogen met lauw water spoelen en de kleding wassen op 60°C. Het spreekt vanzelf dat contact met de bodem rond besmette bomen vermeden moet worden en het wordt afgeraden om nesten zelf te verwijderen. In een omgeving waar de rupsen zich ophouden is het verstandig om kleding met lange mouwen en lange broeken te dragen.1

Of föhnen van de blootgestelde huid kan voorkómen dat klachten optreden, is nog niet geheel duidelijk. Bij een temperatuur boven de 60°C veranderen eiwitten weliswaar van structuur waardoor ze hun functie verliezen, maar of föhnen een adequate temperatuur kan creëren zonder dat er brandwonden optreden, is nog maar de vraag. Een degelijk onderzoek naar het effect van deze behandeling ontbreekt.6,7