De sigaret als vrijheidshoed

In Het voorbeeld van hun liefde noteert Dirk van Weelden in een bijzin dat de verbiedende rol van de kerk is overgenomen door de geneeskunde. In het geval van zijn moeder althans, afkomstig uit een protestants milieu, die in de laatste jaren van haar leven zuurstofbehandeling krijgt. Net als in haar jeugd wordt roken haar verboden, nu door de dokter.

Vanwege brandgevaar is een stringent beleid bij zuurstofbehandeling gerechtvaardigd, maar met de toenemende aandacht voor leefstijl kan het geen kwaad om ons te bezinnen op onze belerende houding. Een ongezonde levensstijl is vanuit geneeskundig oogpunt onverstandig, maar een medisch probleem is nog geen moreel probleem. Door een afkeurende houding kunnen mensen zich bovendien onwelkom voelen in de gezondheidszorg. Terwijl juist zij onze zorg verdienen.

‘Vrijheid ligt niet in de keuze, maar in de keuzemogelijkheid’

Een studie die moet uitzoeken of regelmatige CT-screening voor longkanker onder mensen met sterk verhoogd risico zinvol is, werd onlangs met scepsis ontvangen. Behalve zorgen over mogelijke bijeffecten, proefde ik een sfeer van afkeur: ‘Je moet ze niet screenen, ze moeten maar stoppen met roken!’

Dat woordje ‘moeten’ toont aan hoe problematisch we autonomie soms vinden, al is het op papier nog zo’n mooie term.

Veel van mijn COPD-patiënten zijn allang gestopt. Een andere groep wil wel, maar is het nog niet gelukt. Een minderheid is als de moeder van Van Weelden: het gloeiende uiteinde van de sigaret is een lichtpunt in het leven. ‘Het enige dat ik nog kan.’ Soms gaat het puur om het vrijheidsgevoel. De sigaret als pileus, vrijheidshoed, net zoals het niet-vaccineren dat voor anderen kan zijn. Gevoel mag irrationeel zijn, een keuze onverstandig, maar dat maakt de mens niet ‘dom’.

Veel rokers zijn op jonge leeftijd begonnen. Ze waren kwetsbaar en konden de gevolgen ervan niet overzien. Of die keuze in vrijheid is gemaakt, valt dus te betwijfelen. Op den duur kan de sigaret de vrijheid ernstig beperken. Mensen krijgen last van fysieke beperkingen en leveren flink wat levensjaren in – en een hoop accijns op de koop toe. Maar is het in het leven niet zo dat de meeste keuzes onze vrijheid uiteindelijk beperken? Vrijheid ligt niet in de keuze, maar in de keuzemogelijkheid. Zou ik stoppen met hardlopen als het ongezond was geweest? Zijn verslaving en autonomie altijd elkaars tegenbeeld, of kunnen ze ook overlappen?

Hoever een volksgezondheidsmaatregel mag gaan als mensen zich in hun vrijheid aangetast voelen, is een netelige kwestie. Minder ingewikkeld lijkt het mij om mensen en hun keuzes te respecteren.