De milieueffecten van de Nederlandse zorgsector

De Nederlandse zorgsector wordt geconfronteerd met de gevolgen van klimaatverandering voor de volksgezondheid, zoals toegenomen hittestress, langere allergieseizoenen en extremere weersomstandigheden.1 Tegelijkertijd blijkt uit recente studies dat de Nederlandse zorgsector 4-8% bijdraagt aan de nationale klimaatvoetafdruk.2-5 De zorgsector kan daarom een belangrijke bijdrage leveren aan het bereiken van de nationale klimaatdoelstellingen en de klimaatgerelateerde volksgezondheidsrisico’s beperken.

Klimaatverandering is slechts een van de vele bedreigingen voor de natuurlijke ecosystemen van de aarde; andere bedreigingen zijn uitputting van zoetwater, verzuring van de oceanen en verlies van biodiversiteit.6 Ook deze schadelijke milieueffecten vormen ernstige risico’s voor de gezondheid van de mens wereldwijd.7

Wij vonden het noodzakelijk om naast de effecten van klimaatverandering ook de milieueffecten van de Nederlandse zorgsector in kaart te brengen. Daarom schatten wij de ‘voetafdruk’ van de Nederlandse zorgsector voor meerdere milieueffectcategorieën, inclusief klimaatverandering.

Methode

‘Environmentally extended input-output analysis’ (EE-IOA) is een top-downmethode om het totaal aan milieueffecten, waaronder de klimaatvoetafdruk, te schatten voor een sector of regio. De milieuvoetafdruk wordt berekend aan de hand van macro-economische handelsdata (data op sectorniveau). De kadertekst over EE-IOA geeft nadere informatie over deze methode. Er zijn studies gepubliceerd over de klimaatvoetafdruk van de nationale zorgsector van verschillende landen, waaronder Nederland, waarin EE-IOA als primaire methode gebruikt is.8-12

Voor de EE-IOA maakten we gebruik van de dataset Exiobase.13 Exiobase bevat gegevens over wereldwijde handelsstromen voor 163 sectoren van 49 landen en regio's, en de milieueffecten van deze sectoractiviteiten. Wij onderzochten de impact op klimaatverandering, zoetwaterconsumptie, gebruik van abiotische grondstoffen (dat wil zeggen: metalen en mineralen), landgebruik en afvalproductie. We hadden het aantal onderzochte milieueffecten kunnen uitbreiden, maar om praktische redenen hebben we dit beperkt tot deze vijf effecten. De koppeling van de nationale zorguitgaven (bron: CBS) met Exiobase resulteert in de zogenoemde ‘sectorale voetafdruk’. Daarin zitten zowel de effecten die optreden in de operationele fase – directe effecten die voortkomen uit zorgactiviteiten, zoals uitlaatgassen van ambulances – en effecten die optreden in de waardeketen van aangekochte goederen en diensten (indirecte effecten).

Eerdere studies over klimaatvoetafdrukken voor de zorgsector wijzen erop dat de top-downberekeningen met EE-IOA moeten worden aangevuld met aanvullende bottom-upschattingen, omdat aanzienlijke effecten anders kunnen ontbreken. Hiervoor gebruikten we onder andere resultaten van levenscyclusanalyses (LCA's). LCA’s zijn specifieke milieuvoetafdrukanalyses op product- of procesniveau die zijn gebaseerd op schattingen van materiaalgebruik, energieverbruik en milieuemissies (zie kadertekst Levenscyclusanalyse). Zo hebben we de milieueffecten van dosisinhalatoren, anesthesiegassen en individuele reisbewegingen van werknemers, patiënten en bezoekers opgenomen in de voetafdruk,14,15 aangezien deze niet te berekenen zijn met EE-IOA.

Resultaten

De zorgsector is verantwoordelijk voor 7,3% van de nationale klimaatvoetafdruk. Het aandeel voor afvalproductie is 4,2%, 13,0% voor grondstoffengebruik (mineralen en metalen), 7,5% voor zoetwaterverbruik en 7,2% voor landgebruik (tabel).

Tabel

Impact van de zorgsector op het milieu in vijf categorieën

We kunnen vervolgens deze voetafdruk vanuit twee perspectieven ontleden. Figuur 1 laat zien wat de verschillende ‘inkoopcategorieën’ bijdragen aan de milieuvoetafdruk, uitgesplitst naar de vijf effectcategorieën (klimaat, grondstoffen, zoetwaterconsumptie, landgebruik en afval); hierbij zijn ook de indirecte effecten meegenomen. Bij inkoopcategorieën gaat het om producten en diensten die zijn ingekocht door zorgorganisaties, maar ook producten die mensen zelf inkopen (zelfzorgmiddelen). Uit figuur 1 blijkt dat alle productgroepen bijdragen aan de klimaatvoetafdruk; van zeven groepen is het aandeel vergelijkbaar, alleen geneesmiddelen hebben een duidelijk groter aandeel dan de andere groepen. Bij de andere milieueffectcategorieën hebben geneesmiddelen en voeding verreweg de grootste impact.

Figuur 1

Welke activiteiten en producten dragen bij aan de milieuvoetafdruk van de zorgsector?

Figuur 2 en 3 geven aan waar de indirecte effecten fysiek plaatsvinden, dus waar de spreekwoordelijke schoorsteen staat die de rook uitstoot. Figuur 2 laat zien welke sectoren bijdragen aan het de milieueffecten. Ook hier lijken alle sectoren in meer of mindere mate bij te dragen aan de klimaatverandering. Bij de andere effectcategorieën zijn mijnbouw en landbouw de dominante sectoren. Hoewel dat niet verrassend is, vormt dit wel een contrast met de klimaatvoetafdruk, waar de mijnbouw- en de landbouwsector voor respectievelijk slechts 2,6% en 11,8% aan bijdragen.

Figuur 2

Welke sectoren zijn verantwoordelijk voor de milieuvoetafdruk van de zorg?

Figuur 3 laat de geografische spreiding van de voetafdruk zien. Daaruit blijkt dat broeikasgasemissies vooral in Nederland plaatsvinden (35%), grondstoffengebruik in Azië, landgebruik en afvalproductie in Noord- en Zuid-Amerika, Europa en Azië, en zoetwaterconsumptie in Azië en het Midden-Oosten.

Figuur 3

De geografische spreiding van de milieuvoetafdruk van de Nederlandse zorgsector

Als we deze perspectieven samenbrengen, stellen we vast dat geneesmiddelen en andere chemieproducten het meest bijdragen aan de geselecteerde milieuvoetafdrukken, hoewel ze minder dominant zijn in de klimaatvoetafdruk dan in de andere effecten. Terwijl voor de klimaatvoetafdruk de effecten zich voordoen in verschillende stappen van de waardeketen, grotendeels in Nederland, doen de andere effecten zich vooral voor in de mijnbouw- en landbouwsector en meestal in het buitenland.

Beschouwing

Eerdere studies waarin de klimaatvoetafdruk voor de Nederlandse zorgsector berekend werd, verschillen in gebruikte datasets, de definitie van de zorgsector en het referentiejaar. Deze onderliggende verschillen maken een vergelijking tussen de verschillende voetafdrukstudies voor Nederland en andere landen moeilijk. De kadertekst over het vergelijken van voetafdrukken gaat daar nader op in.

De totale bijdrage van de zorgsector aan de nationale klimaatvoetafdruk zoals wij die berekenden (7%) valt wel binnen het bereik van eerder gepubliceerde resultaten (4-8%). Als we de resultaten vergelijken met soortgelijke studies voor andere landen, zien we bovendien dat geneesmiddelen en andere chemieproducten de grootste bijdrage leveren aan de totale klimaatvoetafdruk van de zorgsector.

Onze studie laat tevens zien dat het gebruik van geneesmiddelen en andere chemieproducten in de Nederlandse zorgsector ook sterk bijdroeg aan de andere milieueffecten die we in overweging namen (zie figuur 1). Daarom zijn acties nodig om de milieueffecten van geneesmiddelen en andere chemieproducten te verminderen, in aanvulling op de huidige focus van Nederlandse klimaatprogramma's op gebouwen en vervoer. Aan de hand van de resultaten kan prioriteit gegeven worden aan deze productgroep in het duurzaam inkoopbeleid en kan extra aandacht besteed worden aan het stimuleren van zuinig of gericht gebruik van geneesmiddelen. Verder bleek uit onze studie dat de milieuvoetafdruk van voedsel en catering vanuit een integraal perspectief aandacht verdient (zie figuur 1); die noodzaak tot actie zie je over het hoofd als het perspectief uitsluitend gericht is op klimaatverandering.

Uit de resultaten blijkt ook dat voor alle milieueffectcategorieën de milieueffecten van de toeleveringsketens (de ‘upstream’ effecten) domineren. Daarom zijn internationale beleidsdoelen en duurzaamheidsstrategieën, zoals het Circular Economy Action Plan en het Zero Pollution Action Plan van de Europese Commissie, belangrijk om wereldwijde problemen aan te pakken. Voor echt groene en circulaire inkoop is samenwerking langs de waardeketen en internationale beleidsinteractie vereist. Nieuwe initiatieven zouden baat hebben bij uitbreiding van de internationale samenwerking, zoals het beter betrekken van farmaceutische producenten bij het terugdringen van de milieueffecten in de productieketen. Bovendien wordt nu vooral gestuurd op de klimaatvoetafdruk; dit kan worden uitgebreid naar meer milieueffectcategorieën.

Tot slot

Het model dat wij toegepast hebben kan dienen als uitgangspunt voor toekomstige voetafdrukberekeningen, waarbij uitsplitsing van de productgroepen en het toevoegen van aanvullende bottom-up gegevens de nauwkeurigheid kunnen verbeteren. Het biedt ook de mogelijkheid om toekomstscenario’s te modelleren en zo de effecten van duurzaamheidsstrategieën te schatten. De resultaten kunnen de aanzet geven tot samenwerking in de internationale waardeketen, waarbij mogelijke ‘trade-offs’ tussen milieueffectcategorieën voorkomen worden door meerdere milieuproblemen tegelijk aan te pakken. Werken aan duurzame zorg is een veelomvattende uitdaging, die vraagt om een holistische aanpak om tijd en middelen zo effectief en efficiënt mogelijk in te zetten. Zo kunnen we werken aan een gezonde toekomst voor iedereen.