Ik wil over dit juridische geschil met Leenen in dit medische tijdschrift (1986;1430-1) zo duidelijk mogelijk zijn zonder te lang te worden. Leenen en ik hebben wel een gemeenschappelijk uitgangspunt: ter zake van medische handelingen is de arts niet strafbaar, ook al beantwoorden die aan een delictsomschrijving in de strafwet. Het enkele feit dat de dood van de patiënt mede is veroorzaakt door zo'n medische handeling, staat de afgifte van de overlijdensverklaring niet in de weg.
Onze wegen scheiden zich waar ik betoog (1986;1411-2), dat naar geldend recht ook euthanasie – het doen of laten sterven van een patiënt overeenkomstig diens verlangen of in diens belang – medisch handelen kàn zijn. Leenen betwist dat. Hij is in goed gezelschap: van de Staatscommissie, de regering, de Raad van State. Toch deugt zijn standpunt niet.
De narigheid is, dat de Staatscommissie in haar rapport het euthanasievraagstuk voetstoots als een strafrechtelijk vraagstuk behandelt, en daarbij voorts een met het systeem van ons strafrecht onverenigbare opvatting van de betekenis der strafbepalingen hanteert. Dat brengt dan weer mee, dat er volgens haar rapport naar geldend recht geen toelaatbare, rechtmatige euthanasie bestaat, zodat nog slechts de vraag rest of en in hoeverre de strafwet gewijzigd moet worden om euthanasie toelaatbaar te maken.
Maar de werkelijkheid is anders. De euthanasie behoort en heeft altijd behoord tot de praktijk van de geneeskundige aan het ziek- of sterfbed. Altijd ook hebben daarna bonafide lijkschouwende artsen overlijdensverklaringen afgegeven. Net zoals zij dat ook deden na pijnstillen met levenverkortend gevolg. Zo'n verschijnsel roept voor de jurist pertinente vragen op. Want het recht beïnvloedt het handelen van de mensen in de dagelijkse levenspraktijk, maar ook het omgekeerde geldt: die dagelijkse praktijk beïnvloedt het geldende recht. Uitgedrukt in woorden die ik ontleen aan Bronkhorst, raadsheer in de Hoge Raad: recht is niet slechts een stelsel van abstracte normen, maar ook een gebeuren: recht geschiedt. Wetten zijn dan ook vaak geabstraheerd uit de vloeiende werkelijkheid van het recht dat in het recht-doen, niet alleen van de rechter maar van ieder mens, geschiedt (Op gezag van..., Ars Aequi 1985, bl. 664).
Dat gegeven: dat bonafide artsen sinds jaar en dag euthanasie uitvoeren en daarna de overlijdensverklaring afgeven hebben we, eerst in het Nederlands Juristen Blad van 22 juni 1985, daarna samen met Langemeijer, Mulder en Van Veen in NRCHandelsbladvan 22 april 1986, en tenslotte in dit tijdschrift (1986;1411-2), zijn plaats in het ongeschreven recht aangewezen. Ik ben Leenen dankbaar dat hij daarop reageert. Leenen volgt de Staatscommissie; dat blijkt uit de twee kernzinnen in zijn reactie: de wetgever heeft ‘euthanasie (...) uitdrukkelijk als handelingen beschouwd waarover het oordeel niet aan de medische professie, maar aan de samenleving toekomt’ en ‘Euthanasie is een strafbaar feit in de wet en het is een maatschappelijke discussie of die wet moet worden gewijzigd.’ Hij leidt kennelijk uit het feit dat euthanasie een strafbaar feit in de wet is af, dat alle euthanasie ontoelaatbaar of onrechtmatig is.
Maar zo steekt de strafrechtelijke vork niet aan de steel. Wettelijke strafbepalingen houden zich namelijk niet bezig met de vraag, welke handelingen wel en welke niet rechtmatig of toelaatbaar zijn. Zij wijzen slechts de handelingen aan die, indien onrechtmatig, ook strafbaar zijn. Door het enkele feit dat een handeling strookt met een wettelijke delictsomschrijving staat, anders gezegd, die ontoelaatbaarheid nog niet vast. Ook het zo net beschreven uitgangspunt dat Leenen en mij verbindt, is daarop gebaseerd.
De strafbaarheid van een handeling is dus afhankelijk van ten minste twee noodzakelijke en onafhankelijke voorwaarden: primo, de handeling moet stroken met een delictsomschrijving; secundo, zij moet onrechtmatig zijn. De rechter heeft, is de delictsomschrijving vervuld, nog niet meer in handen dan een vermoeden van onrechtmatigheid van dat handelen. Daarom moet hij rechtens steeds ambtshalve (dus ook als de verdediging geen beroep op straffeloosheid doet) nagaan of er een rechtvaardigingsgrond is, dat wil zeggen: of er een omstandigheid is die dat vermoeden ontzenuwt. Leenens beroep op de wetgever faalt dus: enkel uit de wettelijke strafbaarstelling is de onrechtmatigheid niet af te leiden.
Tegen Leenens opvatting is ook nog ander bezwaar. In het recht is er geen tegenstelling tussen het oordeel van de medische professie en van de samenleving, tussen medisch-professionele en maatschappelijke normering. Want de medische stand is deel van, functioneert, is geïntegreerd in de samenleving, in de maatschappij. Het recht trekt daarvan partij bij de ordening van de verhoudingen tussen artsen, patiënten, cliënten, en bedient zich zo van de specifieke bekwaamheden van de medici. Die vormen immers bij uitstek het deskundig forum van de maatschappij dat, beter dan wie ook, aan de regels van de kunst – medisch-technisch, ethisch, juridisch – gestalte kan geven.
Dat alles neemt niet weg dat uiteindelijk het laatste woord bij het recht blijft: altijd kan de rechter de euthanasie en de regels van de kunst, van de medisch-professionele standaard, toetsen aan wet, openbare orde, goede zeden. Het verwijt dat ik het euthanasievraagstuk medicaliseer is misplaatst. Ik beschrijf alleen het geldende recht, en dat kent geen wettelijke euthanasieregels. Die beschrijving is nodig, omdat de openbare euthanasiediscussie door de misvatting dat het recht euthanasie verbiedt (terwijl in waarheid de wet alleen ontoelaatbare euthanasie strafbaar stelt) en dat euthanasie altijd een overlijdensverklaring in de weg staat (terwijl alleen ontoelaatbare euthanasie dat doet) vele bonafide artsen criminaliseert. En omdat voor een verstandig besluit over wijziging van het euthanasierecht kennis van het bestaande euthanasierecht vereist is. Anders weet men niet wat men doet. We moeten weten waarover we het eigenlijk hebben.
Leenen wijst nog op een rechtbankvonnis. Maar die zaak loopt nog in hoger beroep. Laten we eerst de cassatie afwachten. In de ontwikkeling van het strafrechtsysteem speelt de lagere rechtspraak nauwelijks een rol. Leenen zoekt ook nog steun bij Kamerstukken van een nog niet beklonken wet. Zo'n bron kan tot kennis van het geldend recht niet bijdragen.
Volgens Leenen heb ik een afwijkende opvatting, neem ik een speciaal standpunt in. Het zij zo; ik ben lang niet de enige, bevind me niet alleen in gezelschap van juristen als Langemeijer, Mulder en Van Veen, maar ook in dat van vele fatsoenlijke artsen die sinds jaar en dag met een gerust geweten ook na euthanasie de overlijdensverklaring afgeven. Het laatste woord daarover is aan de Hoge Raad.
De overlijdensverklaring
Ik wil over dit juridische geschil met Leenen in dit medische tijdschrift (1986;1430-1) zo duidelijk mogelijk zijn zonder te lang te worden. Leenen en ik hebben wel een gemeenschappelijk uitgangspunt: ter zake van medische handelingen is de arts niet strafbaar, ook al beantwoorden die aan een delictsomschrijving in de strafwet. Het enkele feit dat de dood van de patiënt mede is veroorzaakt door zo'n medische handeling, staat de afgifte van de overlijdensverklaring niet in de weg.
Onze wegen scheiden zich waar ik betoog (1986;1411-2), dat naar geldend recht ook euthanasie – het doen of laten sterven van een patiënt overeenkomstig diens verlangen of in diens belang – medisch handelen kàn zijn. Leenen betwist dat. Hij is in goed gezelschap: van de Staatscommissie, de regering, de Raad van State. Toch deugt zijn standpunt niet.
De narigheid is, dat de Staatscommissie in haar rapport het euthanasievraagstuk voetstoots als een strafrechtelijk vraagstuk behandelt, en daarbij voorts een met het systeem van ons strafrecht onverenigbare opvatting van de betekenis der strafbepalingen hanteert. Dat brengt dan weer mee, dat er volgens haar rapport naar geldend recht geen toelaatbare, rechtmatige euthanasie bestaat, zodat nog slechts de vraag rest of en in hoeverre de strafwet gewijzigd moet worden om euthanasie toelaatbaar te maken.
Maar de werkelijkheid is anders. De euthanasie behoort en heeft altijd behoord tot de praktijk van de geneeskundige aan het ziek- of sterfbed. Altijd ook hebben daarna bonafide lijkschouwende artsen overlijdensverklaringen afgegeven. Net zoals zij dat ook deden na pijnstillen met levenverkortend gevolg. Zo'n verschijnsel roept voor de jurist pertinente vragen op. Want het recht beïnvloedt het handelen van de mensen in de dagelijkse levenspraktijk, maar ook het omgekeerde geldt: die dagelijkse praktijk beïnvloedt het geldende recht. Uitgedrukt in woorden die ik ontleen aan Bronkhorst, raadsheer in de Hoge Raad: recht is niet slechts een stelsel van abstracte normen, maar ook een gebeuren: recht geschiedt. Wetten zijn dan ook vaak geabstraheerd uit de vloeiende werkelijkheid van het recht dat in het recht-doen, niet alleen van de rechter maar van ieder mens, geschiedt (Op gezag van..., Ars Aequi 1985, bl. 664).
Dat gegeven: dat bonafide artsen sinds jaar en dag euthanasie uitvoeren en daarna de overlijdensverklaring afgeven hebben we, eerst in het Nederlands Juristen Blad van 22 juni 1985, daarna samen met Langemeijer, Mulder en Van Veen in NRCHandelsbladvan 22 april 1986, en tenslotte in dit tijdschrift (1986;1411-2), zijn plaats in het ongeschreven recht aangewezen. Ik ben Leenen dankbaar dat hij daarop reageert. Leenen volgt de Staatscommissie; dat blijkt uit de twee kernzinnen in zijn reactie: de wetgever heeft ‘euthanasie (...) uitdrukkelijk als handelingen beschouwd waarover het oordeel niet aan de medische professie, maar aan de samenleving toekomt’ en ‘Euthanasie is een strafbaar feit in de wet en het is een maatschappelijke discussie of die wet moet worden gewijzigd.’ Hij leidt kennelijk uit het feit dat euthanasie een strafbaar feit in de wet is af, dat alle euthanasie ontoelaatbaar of onrechtmatig is.
Maar zo steekt de strafrechtelijke vork niet aan de steel. Wettelijke strafbepalingen houden zich namelijk niet bezig met de vraag, welke handelingen wel en welke niet rechtmatig of toelaatbaar zijn. Zij wijzen slechts de handelingen aan die, indien onrechtmatig, ook strafbaar zijn. Door het enkele feit dat een handeling strookt met een wettelijke delictsomschrijving staat, anders gezegd, die ontoelaatbaarheid nog niet vast. Ook het zo net beschreven uitgangspunt dat Leenen en mij verbindt, is daarop gebaseerd.
De strafbaarheid van een handeling is dus afhankelijk van ten minste twee noodzakelijke en onafhankelijke voorwaarden: primo, de handeling moet stroken met een delictsomschrijving; secundo, zij moet onrechtmatig zijn. De rechter heeft, is de delictsomschrijving vervuld, nog niet meer in handen dan een vermoeden van onrechtmatigheid van dat handelen. Daarom moet hij rechtens steeds ambtshalve (dus ook als de verdediging geen beroep op straffeloosheid doet) nagaan of er een rechtvaardigingsgrond is, dat wil zeggen: of er een omstandigheid is die dat vermoeden ontzenuwt. Leenens beroep op de wetgever faalt dus: enkel uit de wettelijke strafbaarstelling is de onrechtmatigheid niet af te leiden.
Tegen Leenens opvatting is ook nog ander bezwaar. In het recht is er geen tegenstelling tussen het oordeel van de medische professie en van de samenleving, tussen medisch-professionele en maatschappelijke normering. Want de medische stand is deel van, functioneert, is geïntegreerd in de samenleving, in de maatschappij. Het recht trekt daarvan partij bij de ordening van de verhoudingen tussen artsen, patiënten, cliënten, en bedient zich zo van de specifieke bekwaamheden van de medici. Die vormen immers bij uitstek het deskundig forum van de maatschappij dat, beter dan wie ook, aan de regels van de kunst – medisch-technisch, ethisch, juridisch – gestalte kan geven.
Dat alles neemt niet weg dat uiteindelijk het laatste woord bij het recht blijft: altijd kan de rechter de euthanasie en de regels van de kunst, van de medisch-professionele standaard, toetsen aan wet, openbare orde, goede zeden. Het verwijt dat ik het euthanasievraagstuk medicaliseer is misplaatst. Ik beschrijf alleen het geldende recht, en dat kent geen wettelijke euthanasieregels. Die beschrijving is nodig, omdat de openbare euthanasiediscussie door de misvatting dat het recht euthanasie verbiedt (terwijl in waarheid de wet alleen ontoelaatbare euthanasie strafbaar stelt) en dat euthanasie altijd een overlijdensverklaring in de weg staat (terwijl alleen ontoelaatbare euthanasie dat doet) vele bonafide artsen criminaliseert. En omdat voor een verstandig besluit over wijziging van het euthanasierecht kennis van het bestaande euthanasierecht vereist is. Anders weet men niet wat men doet. We moeten weten waarover we het eigenlijk hebben.
Leenen wijst nog op een rechtbankvonnis. Maar die zaak loopt nog in hoger beroep. Laten we eerst de cassatie afwachten. In de ontwikkeling van het strafrechtsysteem speelt de lagere rechtspraak nauwelijks een rol. Leenen zoekt ook nog steun bij Kamerstukken van een nog niet beklonken wet. Zo'n bron kan tot kennis van het geldend recht niet bijdragen.
Volgens Leenen heb ik een afwijkende opvatting, neem ik een speciaal standpunt in. Het zij zo; ik ben lang niet de enige, bevind me niet alleen in gezelschap van juristen als Langemeijer, Mulder en Van Veen, maar ook in dat van vele fatsoenlijke artsen die sinds jaar en dag met een gerust geweten ook na euthanasie de overlijdensverklaring afgeven. Het laatste woord daarover is aan de Hoge Raad.