Twee patiënten met hoofdpijn

Nijmegen, november 1985,

Sinds de recente publikaties over Sigmund Freud en zijn relatie met de neus- en keelarts Wilhelm Fliess, zijn de neus en de psychoanalyse opnieuw in een kwade reuk komen te staan. Van oudsher, en dus ook in de taal, bestaan evenwel vastgelegde verbanden tussen het reukorgaan en het emotioneel beleven. De KNO-arts bevindt zich daarmee op een haast even ‘beladen’ terrein als de uroloog en de gynaecoloog. Het komt voor dat de dagelijkse confrontatie met patiënten een verhoogde ‘waakzaamheid’ van het zogeheten afweersysteem bij de orgaanspecialist zelf oproept. Een dergelijk mechanisme laat zich aflezen uit de formulering van sommige ziektegeschiedenissen. Als voorbeeld moge dienen de Klinische Les van collega Wentges (1985;2145-7).

Er is in dit artikel sprake van een merkwaardige en storende discrepantie tussen de ernst waarmee ‘organische’ oorzaken van de klachten worden uitgesloten en het gemak waarmee emotionele aspecten gewogen worden: Voor het naspeuren van ‘psychische’ oorzaken is het blijkbaar voldoende af te gaan op enkele geruststellende uitspraken van de patiënt; voor het uitsluiten van ‘lichamelijke’ oorzaken is een verwijzing nodig naar orgaanspecialisten van alle belendende percelen. De psychiater echter, die niet te werk gaat via een visueel imponerend instrumentarium, maar altijd meer dan tien minuten nodig heeft, wordt misschien juist daarom overgeslagen in de vigerende medisch-technocratische rituelen.

Ik citeer, uit pag. 2145, resp. 1e en 2e kolom: ‘Tevoren wil ik nog vermelden dat de patiënt in de afgelopen jaren herhaaldelijk is onderzocht door oogartsen, neurologen, kaakchirurgen en tandartsen, internisten en keel-, neus- en oorartsen, zonder dat er ooit afwijkingen werden gevonden die een verklaring voor zijn klachten konden bieden.’ ‘Bij pijn, waarbij geen lichamelijke afwijkingen worden gevonden, is men allicht geneigd een psychische oorzaak te veronderstellen. Er lijkt hier bij onze patiënt geen aanleiding toe te bestaan. Hij maakt een rustige en stabiele indruk, al geeft hij toe soms wat snel geprikkeld te zijn – maar is dat verbazend na het voorafgaande? Het huwelijk is goed, de patiënt ondervindt veel steun van zijn echtgenote: ”Iemand alleen zou dit nooit aankunnen“.’

Nijmegen, november 1985,

Publikaties over de relatie van Sigmund Freud en Wilhelm Fliess zijn niet van zó recente datum.1 Ook de in de taal vastgelegde verbanden tussen reukorgaan en emotioneel beleven zijn door mij eerder beschreven.23 Desondanks heb ik mij, naar aanleiding van de reactie van collega Bögels, afgevraagd of ik mij wellicht schuldig maak aan een neurotische verhoogde waakzaamheid van mijn afweersystemen. Ik geloof van niet. Van de ruim honderd patiënten met cluster-hoofdpijn die ik onder behandeling heb, is een belangrijk deel psychiatrisch onderzocht, zonder dat hierbij consistente afwijkingen zijn gevonden. Ik verwijs in dit verband ook naar de monografie van Kudrow.4 Psychotherapie heeft bij mijn patiënten helaas nimmer tot genezing van de aandoening geleid.

Een Klinische Les dient om een bepaald ziektebeeld kort, plastisch en ‘pakkend’ voor het voetlicht te brengen. Dientengevolge is zij ook onvolledig. Misschien ben ik, voor wat de psychiatrische aspecten van cluster-hoofdpijn betreft, in die onvolledigheid te ver gegaan. Indien bij één van de eerste gesprekken met mijn patiënten – en deze duren langer dan tien minuten, al kan de diagnose in tien minuten gesteld worden – een vermoeden van psychopathologie ontstaat, aarzel ik niet hem, of soms haar, naar een psychiater te verwijzen. Dit ter geruststelling van collega Bögels.