Strenge vaders vinden overgewicht je eigen schuld

Er bestaat een gezonde wetenschappelijke discussie over de oorzaken van overgewicht, in die zin dat experts benadrukken dat er geen enkelvoudige oorzaak bestaat. Veranderingen in de voedselomgeving, uitdrukking van DNA, sociale normen omtrent een gezond gewicht en nog veel meer factoren verklaren samen waarom overgewicht de laatste decennia zo’n vaart heeft gelopen. Daarmee bestaat er wetenschappelijke consensus dat overgewicht niet zomaar je eigen schuld is. Toch zien veel mensen, waaronder veel Nederlandse zorgverleners, overgewicht wel als een eigen verantwoordelijkheid, wat versterkt wordt door decennialange framing vanuit de voedingsindustrie. In deze blog beschrijf ik de mensbeelden die hierachter schuilgaan in de VS, en sluit ik af met een strategie voor reframing van overgewicht. Belangrijk, want ook in Nederland wordt overgewicht hoofdzakelijk als individueel probleem gezien, getuige elk verjaardagsfeest waar altijd wel een strenge vader dik zijn je eigen schuld vindt, de spanning die ik opmerk tussen focus op volksgezondheid en individuele gezondheid, en het feit dat de maatregelen uit het preventieakkoord op het individu zijn gericht en nauwelijks behaald worden.

Ingesleten denkbeelden

Mensbeelden zijn dermate diep ingesleten in denkbeelden van mensen dat mensen vaak niet eens meer door hebben dat ze voortvloeien uit de ideologie die zij aanhangen. Als mensen iets logisch vinden berust dat dan ook vaak op zulke diep ingesleten denkbeelden. Dat maakt het feit dat veel mensen overgewicht als eigen verantwoordelijkheid zien het meest fundamentele probleem waarom het tot nu toe niet lukt om de epidemie te doen keren. Het is daarom belangrijk om mensbeelden beter te begrijpen. Een van de meest vooraanstaande Amerikaanse wetenschappers op dit gebied is taalwetenschapper George Lakoff. Volgens Lakoff is de Amerikaanse politiek zo gepolariseerd doordat conservatives en liberals een ander model van het ideale gezinsleven hanteren, en deze als metafoor voor de politiek zien.

Familie is ideologie

Conservatives hanteren volgens Lakoff een strict father morality. De belangrijkste aanname is dat de wereld gevaarlijk is waarbij er weinig grijstinten tussen goed en slecht bestaan. De autoriteit van de vader is cruciaal om het gezin tegen de buitenwereld te beschermen. Er gelden strenge regels die worden gehandhaafd via straf, om kinderen zelfredzaam te maken waarbij een streven naar eigen belang past, zodat zij later hun eigen kinderen kunnen beschermen. Zelfdiscipline, eigen verantwoordelijkheid en autonomie staan daarom hoog in het vaandel. Als kinderen volwassen zijn, trekt de vader zich terug, en zijn problemen als armoede en verslaving je eigen schuld omdat ze een gevolg zijn van een gebrek aan zelfdiscipline.

Liberals hanteren volgens Lakoff een nurturant parent morality. Empathie is het belangrijkste waar een streven naar rechtvaardigheid uit volgt. Men hecht veel waarde aan zorg dragen voor elkaar en open discussie binnen het gezin, met een gelijke rol voor de ouders (of ouder bij eenoudergezinnen), en een morele plicht om mensen, dieren en natuur te helpen en beschermen als zij zichzelf niet kunnen helpen en beschermen. Zorgzaamheid vereist zelfredzame kinderen. Dit vergt in de opvoeding geen straf maar liefde, respect en bescherming. Kinderen verdienen niet alleen tegen criminaliteit maar ook tegen zaken als tabak en ongezonde voeding bescherming. Het primaire doel is het nastreven van geluk. Want als je niet gelukkig bent, kun je niet goed voor jezelf zorgen, en als je niet goed voor jezelf zorgt kunt je ook niet goed voor anderen zorgen.

Gezondheid is ideologie

Gezondheid, zorg en zeker leefstijl, het woord zegt het al, zijn hyperpolitieke thema’s, en spelen dus een bijzondere rol in beide familiemodellen. Newt Gingrich, voorzitter van het Huis van Afgevaardigden namens de republikeinen in de jaren ’90, wordt gezien als de ideale conservative en daarmee als een demoon voor liberals. In zijn boek over zorghervormingen vergelijkt hij gezondheid met het onderhouden van je tuin. Je kunt deze zelf of laten onderhouden, waardoor je er later minder kosten aan hebt. Of je kunt je tuin verwaarlozen, en dan draai je zelf voor de kosten op of heb je geen mooie tuin. En je buurman heeft in het nastreven van zijn eigenbelang het recht om zijn rommel over de schutting te gooien als jouw schutting niet hoog is. Gingrich beschrijft hiermee in één klap zijn weerzin tegen socialized medicine en gezondheidsbescherming.

Reframing

Om overgewicht te reframen van een individueel naar een collectief probleem distileer ik uit het werk van Lakoff vier lessen. Allereerst ziet Lakoff in het benadrukken van gemeenschapszin een manier om moderate conservatives mee te krijgen in sociaal beleid. Conservatives zorgen wel degelijk voor elkaar via allerlei goede doelen, maar zij begrijpen niet waarom liberals menen dat de overheid hier een rol in heeft. Concreet betekent dit dat je niet moet spreken over regulering van de voedselomgeving, maar over het beschermen van de gemeenschap tegen een ongezonde voedselomgeving, als je strenge vaders mee wilt krijgen in beleid gericht op overgewichtpreventie.

Ten tweede doen liberals er goed aan om met een duidelijker overkoepelend verhaal te komen. Volgens Lakoff moet deze zich richten op empathie, het belangrijkste element van de nurturant parent morality. Dit betekent dat draagvlak onder de bevolking die je wilt beschermen het uitgangspunt moet zijn van gezondheidsbescherming tegen een ongezonde voedingsomgeving. Dat draagvlak wordt op haar beurt groter door discriminerende marketing van de voedingsindustrie te benadrukken, omdat dat aan het rechtvaardigheidsprincipe van de verzorgende ouder raakt. En idealiter richt je de maatregel op zo’n manier in dat het sociaaleconomische verschillen verkleint. Een voorbeeld: ik onderzoek momenteel hoe lokale verordeningen van de gemeenten Berkeley en Perris in Californië tot stand kwamen, die ervoor zorgen dat er geen snoep meer verkocht wordt bij de kassa. Deze maatregel werd geopperd door burgers in beide steden zelf, die graag hun gemeenschap wilden beschermen tegen impulsaankopen ‘als je boodschappen doet aan het einde van een lange dag en je kleuter schreeuwt om snoep’. Burgers definieerden via citizen science zelf voor welke winkels dit gold, wat precies een kassa is, en welk eten er wel en niet verkocht mag worden. Als gevolg van hun betrokkenheid bij zowel het idee als de uitwerking ervan is er enorm veel draagvlak voor dit beleid.

Ten derde is het belangrijk is het om als progressief niet zo te koop te lopen met je eigen focus op gezondheid, omdat dat moderates tegen die gezonde leefstijl in het harnas jaagt. Dring die quinoasalade dus vooral niet op aan mensen die daar geen trek in hebben.

Ten vierde versterkt zeggen dat overgewicht niet je eigen schuld is, zoals ik aan het begin van deze blog deed, vooral het beeld dat het wel je eigen schuld is (denk niet aan een olifant...). Beter is het om je boodschap te verpakken in een ‘broodje waarheid’: begin met je eigen boodschap, ontkracht daarna het punt van de tegenstander, en herhaal vervolgens nogmaals het eigen frame. Om overgewicht te reframen van een individueel naar een maatschappelijk probleem, ziet dat er ongeveer als volgt uit. Overgewicht is de laatste decennia een volksgezondheidsprobleem geworden doordat sociale normen rond gezond gewicht, de voedselomgeving, de uitdrukking van genen en nog veel meer factoren zijn veranderd als gevolg van onder andere strategieën van de voedingsindustrie. Het simpele feit dat inmiddels meer dan de helft van de Nederlanders overgewicht heeft, geeft aan dat zorgverleners, de samenleving en de politieke de oorzaken en oplossingen niet bij het individu, maar bij de gemeenschap moet zoeken. Dat is toch logisch?

lees alle Supersize Blogsover luc hagenaars volg NTvG gezonde zorg