Op stap met een forensisch arts

De diensttelefoon staat net aan wanneer forensische arts Nick Dankerlui (31) gebeld wordt door een IC-arts. Het gaat over een jongeman die een suïcidepoging heeft gedaan en die naar verwachting later die avond zal overlijden. Dankerlui zal in dat geval de lijkschouw verrichten.

Het is dan de taak van Dankerlui om te beoordelen of er iets ‘strafrechtelijks’ aan de hand zou kunnen zijn. Dat wil zeggen: was dit echt een suïcide, of zou er ook sprake kunnen zijn van moord of doodslag? Hij bekijkt daarbij ook of de zorg correct is verleend. Mochten er aanwijzingen zijn voor nalatigheid, dan meldt Dankerlui dat bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en de Officier van Justitie (OvJ).

Om alvast zoveel mogelijk informatie te verzamelen, belt hij met de politie, ambulancecentrale en de betrokken huisarts. Na de lijkschouw zal hij de OvJ moeten informeren over wat er gebeurd is. Die zal dan beslissen of het voldoende duidelijk is dat het een suïcide was, of dat het lichaam toch verder forensisch onderzocht moet worden.

Maar zo ver is het nog niet. Dankerlui is blij dat zijn dienst rustig begint, dat geeft hem de ruimte om even rustig rond te bellen. ‘Dat was gisteravond wel anders, toen had ik zo’n dienst waarbij ik de hele tijd van hot naar her aan het rennen was. Dan voer ik dit soort telefoontjes in de auto, terwijl ik van de ene plek naar de andere rijd.’

Drie hoofdtaken

Om een beeld te krijgen van wat een forensisch arts doet, loopt het NTvG een avonddienst mee in de regio Amsterdam. Loopt en rijdt, want een groot deel van de dienst zitten we in de auto. Maar we beginnen de dienst in het ‘honk’ van de GGD. Van daaruit beantwoordt Dankerlui – terwijl hij bezig is met zijn speurwerk rond de suïcidepoging – telefonisch medische vragen over arrestanten.

Zo zien we aan het begin van de dienst meteen twee van de drie hoofdtaken van een forensisch arts: het doen van postmortaal onderzoek – de lijkschouw, wanneer er mogelijk sprake is van een niet-natuurlijke dood – en het verlenen van medische zorg aan arrestanten die vastzitten in een politiecel. De derde taak is het ondersteunen van de politie bij het verzamelen van sporen en bewijsmateriaal, zoals het afnemen van bloed of het beschrijven van letsels. ‘Een misverstand over ons vak is dat we alleen maar doden zien; ongeveer twee derde van de mensen die ik zie, leeft.’

Van het ene politiebureau naar het andere

Via het EPD dat de forensisch artsen gebruiken, komt er een vooraanmelding binnen van een euthanasie die later die avond verricht zal worden. Maar eerst gaan we naar een politiebureau in Amsterdam-Oost. Daar is iemand opgepakt voor een overtreding op zijn scooter. Omdat de arrestant vermoedelijk onder invloed is van drugs moet Dankerlui bloed afnemen. De auto wordt pontificaal voor het bureau op de stoep geparkeerd en de agenten staan al klaar met de afnamekit. Binnen 10 minuten zitten we weer in auto.

We rijden door naar het Amsterdamse hoofdbureau van de politie. Daar moet Dankerlui beoordelen of een arrestant uit de observatiecel mag en er is een andere arrestant met een paniekaanval. Tegelijkertijd komt er een aanmelding van een oudere patiënt in Zaandam bij wie mogelijk sprake is van een niet-natuurlijk overlijden en er is ‘een bloedafname’ bij weer een ander Amsterdams politiebureau.

Tekort aan forensisch artsen

Die bloedafnames hoeven natuurlijk niet per se door een forensisch arts verricht te worden. Deze taak wordt steeds vaker verricht door aniossen en soms verpleegkundigen. De aniossen mogen daarnaast ook andere eenvoudige taken doen. Zo kunnen de forensisch artsen zich richten op de complexere zaken. ‘Alsnog komt het geregeld voor dat er veel te veel werk is voor het aantal mensen dat dienst heeft. Er is een enorm tekort aan forensisch artsen. Het komt voor dat ik in mijn eentje dienst doe in onze regio, die zich uitstrekt van Uithoorn, tot de kuststreek tot aan Zaandam. Dan moet ik prioriteren: ga ik naar een arrestant met pijn op de borst of toch eerst een lijkschouw doen?’

Dat tekort wordt deels veroorzaakt door een toenemend aantal verrichtingen. Sinds 2019 worden de Verkeerswetten strenger nageleefd en daarom moet er vaker lichaamsmateriaal, meestal bloed, afgenomen worden bij mensen die zijn aangehouden, legt Dankerlui uit. Daarnaast is er een vergrijzingsgolf gaande; veel artsen lopen tegen de pensioenleeftijd of zijn al pensioengerechtigd en zullen langzaam het vak gaan verlaten. En er komen niet genoeg forensisch artsen bij om die uitstroom te compenseren.

Maar deze avond is de dienst gelukkig rijker bezet. Naast Dankerlui zijn er een anios en een aios forensische geneeskunde aan het werk en er is een achterwacht voor als het te druk wordt. Dankerlui vraagt hem om naar Zaandam te gaan. Hij doet zelf de bloedafname die toevallig om de hoek is bij de woning waar hij straks heen moet na de euthanasie.

Afwisselend

Zo rijden we heen en weer tussen politiebureaus, euthanasie en ziekenhuis. De afwisseling, onstuimigheid en onvoorspelbaarheid vindt Dankerlui leuk. ‘En dat ik midden in de maatschappij sta. Ik breng medische expertise en structuur op plekken waar die verder niet aanwezig is. Ik sta vaak met politieagenten op de meest uiteenlopende locaties, dan voegt mijn medische kennis echt iets toe.’ De beschouwende rol die je als forensisch arts hebt, vindt hij prettig. Het speurwerk wanneer hij duidelijk moet zien te krijgen wat er precies is gebeurd rond een overlijden. Nog even overwoog hij een carrière als patholoog-anatoom, maar dat vak vond hij toch te klinisch. ‘Al vind ik het wel heel leuk dat ik nog echt aan het dokteren ben als ik medische zorg verleen aan arrestanten.’

De opleiding

Dankerlui werkt nu 2 jaar als forensisch arts. Na zijn geneeskundeopleiding werkte hij een jaar als anios acute psychiatrie en daarna begon hij in 2019 aan de tweejarige opleiding tot forensische arts die onder het profiel ‘arts M+G’ viel. Sinds 2022 heeft de forensische geneeskunde een zelfstandige driejarige profielopleiding tot ‘Forensisch Arts KNMG’. Met de profielregistratie is de forensische geneeskunde geprofessionaliseerd, zegt Dankerlui: vroeger kon je na een cursus van een paar dagen aan de slag. Maar het betekent ook dat er nu herregistratie-eisen zijn. Voor artsen die het vak ‘erbij doen’ is het lastig om daaraan te voldoen. Daardoor zal het tekort aan forensisch artsen toenemen, verwacht hij.

De huidige opleiding forensische geneeskunde stoomt artsen klaar om hun medische kennis in te zetten voor ‘waarheidsvinding, advisering van politie en justitie en voor een verantwoord verblijf onder verantwoordelijkheid van de overheid in een strafrechtelijke context’, staat op de site van de KNMG. Met dat ‘verantwoorde verblijf’ wordt het verblijf van arrestanten in politiecellen bedoeld. Dat is iets anders dan de zorg voor mensen in een justitiële instelling; die wordt verzorgd door een justitieel geneeskundige – meestal een huisarts die zich daarin geschoold heeft. Forensisch artsen werken in opdracht van politie en justitie en zijn meestal in dienst bij de GGD. Hoewel Dankerlui als zelfstandige werkt en ingehuurd wordt door de GGD.

Ervaringen

In de praktijk moet een forensisch arts vooral goed om kunnen gaan met onzekerheden, zegt Dankerlui. ‘Je kunt niet in het lichaam kijken. Bij de lijkschouw moet je op basis van wat je ziet en hoort beslissen of er sprake is van iets strafrechtelijks. Soms sta je in een woning bij een jong persoon die is overleden en heb je geen idee wat er gebeurd is. Als een lichaam in beslag moet worden genomen voor nader forensisch onderzoek, dan is dat heel ingrijpend voor de nabestaanden.’

De communicatie met de nabestaanden is een kunst op zich. Zij zijn – logischerwijs – vaak erg emotioneel en in die situatie moet Dankerlui de procedure uitleggen en een heteroanamnese afnemen. Hij noemt het met nadruk een heteroanamnese, ‘het moet niet aanvoelen als een verhoor’. Daarna beoordeelt hij of het verhaal overeenkomt met wat hij bij de lijkschouw aantreft. ‘Lijkvlekken zakken bijvoorbeeld naar het laagste punt. Als er iemand bij een ophanging lijkvlekken op de rug heeft, dan klopt dat niet. Dan heeft die persoon eerst op de grond gelegen.’

Dankerlui ziet af en toe gruwelijke dingen. Sommige mensen komen op een verschrikkelijk manier om het leven. Hij onderzoekt overleden kinderen en slachtoffers van zedendelicten. Hoe gaat hij daarmee om? Hij heeft een intervisiegroep met andere forensisch artsen in Amsterdam, dat is ook een van de herregistratie-eisen. Daarnaast deelt hij zijn ervaringen graag met collega’s en af en toe vertelt hij thuis weleens wat. ‘Dat is meteen een “reality check”; soms zie ik pas aan de reactie van iemand anders hoe heftig iets eigenlijk is. Je moet heftige situaties ook leren verdragen, eelt op je ziel creëren zonder helemaal af te stompen. Er moet ruimte blijven om dingen te voelen.’

De avonddienst

We komen aan bij het appartement waar de euthanasie heeft plaatsgevonden. De huisarts wacht ons op en doet kort de medische voorgeschiedenis uit de doeken. Uitgezaaide kanker. De overledene ligt in bed, haar dierbaren staan aan het voeteneinde. We praten op gedempte toon en lopen even naar een andere plek om de formulieren af te handelen. We schudden handen en wensen de nabestaanden sterkte.

Dan koersen we richting het Amsterdam UMC. De eerder aangekondigde patiënt is zojuist overleden. Op de IC komen 2 rechercheurs aanlopen. Ze proberen hun pistolen te verstoppen onder hun kleding: ‘daar houden dokters niet van’. Dankerlui is blij te horen dat zij videobeelden hebben verkregen waarop duidelijk te zien is dat de jongeman zelf gesprongen is.

Infographic Lijkschouw

Tijdens de lijkschouw vertelt hij de belangrijkste punten waar je als arts op moet letten (zie infographic Kernpunten lijkschouw) en hij maakt foto’s voor het dossier. Hij wijst ook op een zogeheten ‘Battle-sign’: een blauwe verkleuring achter het oor. Dat duidt op een schedelbasisfractuur en past bij het verhaal van een val van hoogte.

Rond middernacht belt een van de rechercheurs de officier van justitie met het verhaal. Er is duidelijk sprake van een suïcide door een sprong van hoogte. De bevindingen bij de lijkschouw passen daarbij. Het lichaam mag worden vrijgegeven. De dienst zit erop.