Kunst uit middeleeuwse hospitalen in Nederland

Moderne ziekenhuizen hebben soms aanzienlijke kunstcollecties. De bekendste is die van het Amsterdams Medisch Centrum,1 maar ook andere universitaire en niet-universitaire ziekenhuizen hebben verzamelingen beeldende kunst aangelegd.2 Hoewel deze kunstwerken niet altijd een zorg-gerelateerd doel hebben, wordt wel gedacht dat kunst in een zorgomgeving een helende werking kan hebben, en daarmee onderdeel kan zijn van een ‘healing environment’.3,4 Kunstwerken zouden voor patiënten bijvoorbeeld een welkome afleiding, een venster op de buitenwereld, of inspiratie tot reflectie kunnen bieden.5

Het is niet wetenschappelijk bewezen dat aanwezigheid van kunst tot betere gezondheidsuitkomsten leidt,6-8 maar toch staat dit idee in een eeuwenoude traditie, die terug gaat tot in de middeleeuwen.9 Ook toen waren zorginstellingen al belangrijke opdrachtgevers van kunst, en meer nog dan nu hadden kunstwerken een duidelijke functie in de zorg.10

Dat gold ook voor hospitalen in het huidige Nederland, de toenmalige ‘Noordelijke Nederlanden’. In dit artikel geef ik een overzicht van dit culturele erfgoed, en ga ik aan de hand van enkele voorbeelden dieper in op de functie en betekenis van deze kunstwerken.

Middeleeuwse en vroegmoderne hospitalen

Ziekenhuizen in de hedendaagse zin van het woord bestonden in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd nog niet, maar ‘hospitalen’ waren alom aanwezig. De term ‘hospitaal’ werd in die tijd gebruikt voor instellingen die een onderkomen boden aan behoeftige mensen: zieken, maar ook bedelaars, vondelingen, zwervers, weduwen, pelgrims, ouderen en anderen die voor verzorging op liefdadigheid waren aangewezen.11-13 In het Nederlandse taalgebied werden deze instellingen vaak ‘gasthuis’ of ‘godshuis’ genoemd – benamingen die verwijzen naar de ‘gastvrijheid’ die er centraal stond, en die ‘om Gods wil’ werd bedreven.14

In deze hospitalen speelde de geneeskunde slechts een beperkte rol. De zorg bestond vooral uit onderdak, warmte, voedsel, eenvoudige verpleegkundige zorg, en bovenal ‘zielszorg’. Middeleeuwse hospitalen waren religieuze instellingen voorzien van een kapel of kerk, en deelname aan de mis (eucharistie) en andere rituelen nam in de zorg een centrale plaats in.15-18 Pas in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd ging de geneeskunde een grotere rol spelen. Er trad ook een geleidelijke specialisatie op, met afzonderlijke instellingen voor wezen, besmettelijke zieken, ouderen, et cetera.19,20

Kunst in hospitalen

Deze hospitalen hebben, behalve bezienswaardige gebouwen, ook een indrukwekkend kunstpatrimonium nagelaten. Hoewel veel van hun mooiste kunstwerken zich nu in musea bevinden, dienden ze oorspronkelijk niet zozeer ter decoratie als wel ter ondersteuning van de functies van het hospitaal, inclusief de zojuist genoemde ‘zielszorg’, wat ook naar voren komt uit hun veelal uitgesproken religieuze thematiek.10

In sommige Europese landen, met name België en Italië, bestaat voor dit erfgoed veel belangstelling.21-24 Nederlandse kunstwerken uit middeleeuwse en vroegmoderne hospitalen zijn veel minder bekend, omdat hierover vrijwel niet is gepubliceerd. De inventarisatie die aan dit artikel ten grondslag ligt, wordt kort beschreven in de kadertekst rechts bovenaan de pagina. Het overzicht van de 71 kunstwerken die bij deze inventarisatie zijn gevonden, staat in het supplement bij dit artikel.

Enkele voorbeelden van kunstwerken en hun functie

De meest voorkomende thema’s die door de gevonden kunstwerken worden uitgebeeld betreffen episodes uit het lijdensverhaal van Jezus, heiligen wier bescherming werd aangeroepen, en Maria, de moeder van Jezus. In de loop van de 16e eeuw komen onder invloed van de Reformatie daarnaast andere religieuze thema’s op, met name Bijbelverhalen die niet zozeer een beroep doen op devotie, als wel op begrip van de christelijke boodschap.25

Aan de hand van enkele voorbeelden belicht ik de functie van deze kunstwerken in en voor het hospitaal. Bij de keuze van de voorbeelden is een zekere spreiding over verschillende thema’s nagestreefd, terwijl ook de artistieke kwaliteit is meegewogen. Soms is de relatie met de zorg in hospitalen alleen impliciet aanwezig, terwijl andere kunstwerken expliciet uitdrukking geven aan de functie van het hospitaal. Naast de drie voorbeelden in de hoofdtekst worden in het supplement bij dit artikel nog drie voorbeelden van andere thema’s besproken.

Commanderij van Sint-Jan, Haarlem: De bewening van Christus

Figuur 1

Het Sint-Jansklooster in Haarlem was een commanderij van de hospitaalridders van Sint-Jan (‘johannieters’), een religieuze ridderorde die in de middeleeuwen door heel Europa hospitalen stichtte, ook in Nederland.26 Het klooster in Haarlem had een klein gasthuis voor inwonende armen en hield zich verder vooral bezig met het beheer van de onroerende goederen van de orde.27

De Commanderij van Sint-Jan had een uitgebreide kunstcollectie, met werken van beroemde schilders als Geertgen tot Sint Jans, Jan van Scorel en Maerten van Heemskerck.28 Eén van de topstukken is ‘De bewening van Christus’, vervaardigd ca. 1484-1499, dat zich nu in het Kunsthistorisches Museum in Wenen bevindt. Dit was oorspronkelijk een zijpaneel van een groot drieluik dat op het hoofdaltaar van de kloosterkerk stond, maar waarvan het grootste deel tijdens de Tachtigjarige Oorlog verloren is gegaan. Ook dit zijpaneel verdween uit Haarlem, toen het in 1628 vanwege zijn ‘roomse’ karakter aan kunsthandelaren werd verkocht.29

Het toont het moment waarop het dode lichaam van Jezus, van het kruis gehaald, wordt beweend door zijn naasten. Daar iets achter staan Nicodemus en Jozef van Arimathea, gekleed als leden van de orde van Sint-Jan, die hiermee als het ware in de voorstelling wordt betrokken.30 Dat thema’s als deze ‘bewening’ veel in hospitalen werden uitgebeeld is begrijpelijk, omdat het voor de zieken vereenzelviging met het lijden van Jezus mogelijk maakte, terwijl zorgverleners zich konden identificeren met het verdriet en de zorgzaamheid van Jezus’ naasten.29 Bovendien meende men dat ziekte het gevolg was van ‘zonde’, en dat de kruisdood van Jezus de gelovigen van de zonde had verlost.31

Heilige-Geestgasthuis, Alkmaar: De zeven werken van barmhartigheid

Figuur 2

Dit veelluik, dat in het Rijksmuseum hangt, bestaat uit zeven panelen in een omlijsting voorzien van moraliserende teksten. Het werd in 1504 vervaardigd in opdracht van de Heilige-Geestbroederschap in Alkmaar, die verantwoordelijk was voor het in de 14e eeuw gestichte gasthuis in die stad. Waar het zich oorspronkelijk bevond is niet bekend, maar het zal behalve een oproep tot liefdadigheid ook de trots van de broederschap op de eigen goede werken hebben moeten uitdrukken.32

Op de zeven panelen zien we van links naar rechts de leden van deze broederschap, gekleed in dure, met bont afgezette mantels, bezig met het spijzen van hongerigen, laven van dorstigen, kleden van naakten, begraven van doden, herbergen van vreemdelingen, verzorgen van zieken en bezoeken van gevangenen. Jezus bevindt zich incognito onder de behoeftigen, om aan te geven dat wie liefdadigheid bedrijft, dat eigenlijk voor hem doet.33

Het verzorgen van de zieken wordt uitgebeeld als gasthuis-scène, met bedden langs de wand, een warm vuur, en een arts die de pols van een bedlegerige patiënt voelt. Op de omlijsting staat ‘Wilt ziecken ende crancken vysenteeren / U loon zal ewelick vermeren’. Ook bijzonder aan dit veelluik zijn de beschadigingen die tijdens de Beeldenstorm of kort daarna zijn aangebracht, waarbij de gezichten van enkele weldoeners zijn weggekrast; kennelijk heeft deze vorm van liefdadigheid ook veel haat opgeroepen.34

Sint-Elisabethgasthuis, Haarlem: De barmhartige Samaritaan

Figuur 3

Het Sint-Elisabethgasthuis in Haarlem werd waarschijnlijk in de 15e eeuw gesticht,35 en heeft een aanzienlijke kunstcollectie nagelaten. Dit beschilderde paneel werd rond 1550 vervaardigd en bevindt zich nu in het Frans Halsmuseum in Haarlem. In de periode waarin dit schilderij werd gemaakt, werd afscheid genomen van veel ‘roomse’ thema’s, die deels werden vervangen door Bijbelverhalen.36 zoals in dit geval Jezus’ parabel van de barmhartige Samaritaan. In tegenstelling tot anderen die zich op hun vroomheid lieten voorstaan, ontfermde deze ongelovige zich over een slachtoffer van een roofoverval, daarmee illustrerend dat naastenliefde belangrijker is dan vroomheid. Het is een thema dat ook in later eeuwen nog veelvuldig zou worden afgebeeld in kunstwerken gemaakt voor hospitalen.

Maerten van Heemskerck heeft dit verhaal in een hoekje van het schilderij geplaatst, waarin de hoofdrol lijkt weggelegd voor een vergezicht op Rome en de opgraving van een antiek beeld. Dat lijkt op het eerste gezicht vreemd, maar had wellicht toch een bedoeling. Bij de opgraving zijn de paus en kardinalen aanwezig, waarschijnlijk een verwijzing naar de in de Noordelijke Nederlanden gehate kardinaal Granvelle, van wie bekend is dat hij het opgegraven Jupiter-beeld in zijn bezit had.37 Mogelijk was dit verhulde kritiek op de rooms-katholieke geestelijkheid, die zich in plaats van met naastenliefde met wuftere zaken bezighield.

Dat we hier een tweede voorbeeld uit Haarlem bespreken is geen toeval, want juist uit Haarlemse hospitalen zijn relatief veel kunstwerken overgeleverd. Haarlem was in de 16e eeuw hét centrum van schilderkunst in Nederland,36 en dankzij de inzet van het gemeentebestuur zijn relatief veel kunstwerken gespaard gebleven tijdens de Beeldenstorm.28

Conclusies

Vanuit 21e-eeuws perspectief lijken deze kunstwerken uit een vreemde, misschien zelfs bizarre denkwereld te komen. Maar juist daardoor laten ze zien hoe groot de veranderingen zijn die sindsdien in de gezondheidszorg zijn opgetreden. Niet alleen was de zorg in middeleeuwse en vroegmoderne hospitalen gebaseerd op liefdadigheid, die de grote sociaaleconomische ongelijkheid van die tijd lijkt te legitimeren,38 maar ook stond het zielenheil van zowel de weldoeners als de armen en zieken centraal. Voor zover het om de gezondheid van die laatsten draaide, geloofde men minstens zoveel in de heilzame werking van het christelijk geloof en zijn rituelen, als in de geneeskunde en andere aardse vormen van zorg. Het is uit die voorwetenschappelijke denkwereld dat deze kunstwerken voortkwamen.

Niettemin: voor wie de moeite wil nemen om de achtergronden te doorgronden, bieden deze kunstwerken een interessante spiegel voor de moderne gezondheidszorg, ook voor de rol die kunst in de zorg kan spelen. Visuele kunst kan misschien toch meer zijn dan decoratie die een ‘positieve afleiding’ biedt,39 en kan ook nu nog patiënten en zorgverleners stimuleren om te reflecteren op hun situatie. Zou die reflectie niet, net als toen, kunnen worden ondersteund met beelden over leven en dood, lijden en compassie, gedrag en de oorzaken van ziekte, of wat ook maar de huidige zingevingsvragen mogen zijn? Aan moderne kunstenaars zal het niet liggen. Ondanks alle verschillen tussen moderne en oude kunst zijn de mogelijkheden voor uitbeelding van dergelijke vragen nog steeds oneindig.10,40,41