Het gelaat van de Ander

Door de huidige politieke situatie denk ik vaak terug aan mijn ervaring van drie jaar geleden als vrijwilliger in het vluchtelingenkamp op Lesbos. Die ervaring was overweldigend. De leefomstandigheden in het kamp waren slecht en mensenrechtenschendingen, zoals illegale pushbacks, waren aan de orde van de dag. Het was een directe confrontatie met de rauwe werkelijkheid aan de Europese buitengrenzen.

Voor mijn vertrek had ik veel nagedacht over wat mijn bijdrage in het kamp zou kunnen zijn. Natuurlijk kon ik als kinderarts de broodnodige zorg leveren, maar ik realiseerde me ook dat ik deel zou uitmaken van een Europees systeem dat er volledig op gericht is vluchtelingen te weren. Hoe kon ik dat rechtvaardigen? Ik kwam er niet uit, en het frustreerde me dat mijn achtergrond als ethicus ook geen soelaas bood. Al dat gefilosofeer hielp niet tegen mijn gevoel van onbehagen.

Een ideaal boven het individu verlaagt de drempel voor inhumaan gedrag

Toen ik eenmaal op Lesbos was, gebeurde er echter iets opmerkelijks. In gesprek met vluchtelingen over hun zorgen, vluchtverhaal en de situatie in hun land van herkomst, wist ik ineens precies waarom ik daar was. De puzzelstukjes vielen op hun plaats. Ik doorvoelde ter plekke wat de beroemde filosoof Levinas bedoelde met ‘Het gelaat van de Ander’. Als je iemand in de ogen kijkt, stelt Levinas, doet dat een beroep op je. Het is je verantwoordelijkheid om op dat beroep in te gaan en de Ander te beschermen, zelfs als dit betekent dat we onszelf zo mogelijk iets moeten ontzeggen.

Ineens begreep ik ook waarom ik altijd moeite heb gehad met de Ideeënleer van Plato, waarin een onderscheid wordt gemaakt tussen de imperfecte wereld van de mensen en de perfecte wereld van abstracties, waar orde heerst. Wie abstracte idealen – ‘het homogene Europese volk’ – voorrang geeft boven het individu, verlaagt de drempel voor inhumaan gedrag.

In het kamp raakte de filosofie de praktijk. Oog in oog met het lijden van het individu, kun je niet anders dan hulp bieden. Het is onze taak om het migratiebeleid een verhaal van mensen te laten blijven, en het niet te reduceren tot een kwestie van ideologieën.