Kwetswaarheid

Als arts Internationale Gezondheidszorg en Tropengeneeskunde klopt mijn hulpverlenershart natuurlijk het hardst voor de kwetsbaarste van de kwetsbaren. Dat is geen toeval. We worden er bewust voor opgeleid en het wordt specifiek in ons curriculum benoemd: ‘De AIGT heeft aandacht voor kwetsbare groepen: mensen die door een bepaald kenmerk extra risico lopen op slechte gezondheidsuitkomsten.’ Ooit heb ik er voor een vak zelfs een essay over geschreven, wat ging over de gezondheid van – adem gerust even diep in – de pasgeborene van de alleenstaande ondervoede tienermoeder in een Rohingya-vluchtelingenkamp in Bangladesh tijdens covid-19. Tel maar hoeveel vinkjes!

Maar ook in Nederland bestaan natuurlijk ‘kwetsbare patiënten’. Laatst werd ik geïnterviewd over het werken met een dergelijke groep. We zaten in de spreekkamer van een dokterspost voor ongedocumenteerde migranten. ‘Wat maakt deze doelgroep anders?’, werd me gevraagd. Ik voelde sterk de verwachting dat ik iets moest zeggen over hun kwetsbaarheid: de moeizame cultuurverschillen, lastige taalbarrières, precaire leefomstandigheden en complexe psychoproblematiek. Maar terugdenkend aan mijn spreekuur – met onder andere een jonge man uit Egypte met een ingegroeide teennagel, bezorgde ouders uit Brazilië met een brakende peuter en een zwangere vrouw uit Eritrea met pijn in de bovenbuik – kon ik niet anders dan concluderen dat deze mensen helemaal niet zo anders waren. Als er al iets ‘anders’ was, dan was het dat ze juist uiterst vindingrijk waren: ze hadden ondanks alle obstakels de weg naar deze spreekkamer gevonden!

‘Niet de patiënt is kwetsbaar, maar de zorg die wij bieden’

Eerst plakken we allemaal goedbedoelde kwetsbaarheidslabels op mensen: oud, asielzoeker, zwart, achterstandswijk, laaggeletterd, overgewicht, dakloos, de Nederlandse taal niet machtig, en ga zo maar door. Als patiënten dan genoeg labels hebben ‘verzameld’, krijgen ze een nieuwe identiteit en ‘zijn’ ze kwetsbaar. Vervolgens gaan we net zo goedbedoeld diezelfde patiënten ‘empoweren’ zodat ze zelf hun labels eraf kunnen pulken: we coachen het gezin uit de achterstandswijk naar een gezonde leefstijl, raden de statushouder een Nederlandse les aan en overtuigen de Rohingya-tienermoeder om toch écht anticonceptie te gebruiken. Het probleem van empoweren is dat we inzetten op individugerichte oplossingen en zowel de sociaal-maatschappelijke context als hiaten in ons eigen zorgsysteem laten voor wat het is. We kaarten niet de moeilijke huizenmarkt, het institutionele racisme of het seksuele geweld aan, maar leggen de verantwoordelijkheid bij de patiënt. Neem de beruchte taalbarrière bijvoorbeeld. Is dat het probleem van de patiënt die de Nederlandse taal niet machtig is of van de overheid die geen tolkentelefoon wil bekostigen?

Niet de patiënt is kwetsbaar, maar de zorg die wij bieden: moeizame verwijzingen, complexe CAK-administratie, verminderde bereidheid van huisartsen om ongedocumenteerden aan te nemen en handelingsverlegenheid bij collegae. Zoals lector Ondersteuningsbehoefte Sander Hilberink zo treffend zegt: ‘Kwetsbaarheid begint waar zorg faalt.’