Integer verstrengeld

Ruim een jaar geleden besloten we reacties op gepubliceerde artikelen niet alleen te laten zien op onze website, maar ook in het tijdschrift zelf. Het doel daarvan was het debat tussen lezers en auteurs te verlevendigen. Wel, dat is deze week behoorlijk gelukt; de vonken vliegen ervan af (D5341 en reactiepagina).

De controverse betreft het artikel over belangenverstrengeling bij nascholing (D5341). Eén van de briefschrijvers geeft de auteur en het tijdschrift er flink van langs. Onze intentie is niet vanachter het hoofdredactionele katheder het laatste woord te nemen, laat staan ons gelijk te claimen. We willen echter wel nuanceringen aanbrengen in het actuele en felle debat over belangenverstrengeling. Allereerst doen we dat op de reactiepagina, door erop te wijzen dat het vaak helemaal niet gaat om feitelijke beïnvloeding van inhoud van nascholing, maar om ‘de schijn van’ beïnvloeding of zelfs alleen de kwetsbaarheid daarvoor.

De tweede nuance vinden we nog belangrijker: belangenverstrengeling draait nauwelijks om integriteit. De karikaturale malafide medicus die zich bewust en omwille van persoonlijk gewin voor farmaceutische karretjes laat spannen bestaat, maar is volgens ons een met uitsterven bedreigde soort. Beïnvloeding door bijvoorbeeld sponsoring of aanwezigheid van reclame vindt namelijk vooral onbewust plaats. In de psychologie zijn tal van aansprekende experimenten op dit gebied gedaan en ook medische tijdschriften hebben er goede artikelen over gepubliceerd (zie Jama.2008;299:2893-5 en Jama.2012;307:669-70). Wat we uit die onderzoeken kunnen leren, is dat de vraag niet zozeer is of je te goeder trouw bent, maar of je van jezelf met zekerheid kunt zeggen dat je ongevoelig bent voor onbewuste fenomenen als het ‘referentie-effect’. Dat laatste houdt in dat je oordeelsvorming vooral wordt bepaald door je eerste informatiebron, wat zomaar een reclame kan zijn. En wie denkt dat transparantie ons vrijwaart voor beïnvloeding: dat is een illusie. Volgens de literatuur kan belangenvermelding zelfs averechtse effecten hebben.

Niet alleen individuen, zelfs hele tijdschriften kunnen blootstaan aan deze effecten; reden waarom het NTvG opnieuw discussieert over het beleid met betrekking tot reclame-uitingen in het tijdschrift.

De vertekening van onze oordeelsvorming door blootstelling aan belangen is dus geen misdaad, maar menselijke natuur. Die kan natuurlijk niet-verwijtbaar zijn, maar het is wel verstandig er rekening mee te houden.