De morele redder

Het zijn uitdagende tijden voor mijn beroepsgroep. ‘Global health moet worden gedekoloniseerd!’ is de dringende oproep tot actie. Gelijkwaardige partnerschappen, cultureel respect en lokale autonomie zijn het doel. Maar in ons streven naar rechtvaardigheid schuilt het risico van een paradox: we worden kritische pleitbezorgers vanuit een moreel verheven standpunt. Daarmee vervallen we in feite in hetzelfde superioriteitscomplex wat we juist zo ijverig aan het bevechten waren.

Ooit was de tropenarts een heldhaftige avonturier die huis en haard verliet om elders levens te redden en de wereld een stukje mooier te maken. Maar langzamerhand zagen we in hoe deze witte redder soms meer kwaad doet dan goed; hoe ze de problemen van anderen proberen op te lossen zonder lokale betrokkenheid. Hoe de internationale ontwikkelings- en humanitaire sector in feite ongelijkheid in stand houdt. Sindsdien is het bijna ondenkbaar om het over global health te hebben zonder het onderwerp dekolonisatie aan te snijden. Van blogs tot tijdschriftartikelen, en van opiniestukken tot conferenties: de oproepen om te dekoloniseren echoën in collegezalen, dwarrelen in en uit gesprekken over sociale rechtvaardigheid en dansen aan de randen van het debat over diversiteit en inclusie.

‘Kritisch gedachtegoed zou geen doel an sich moeten zijn’

Ik mocht spreken op zo’n conferentie. Ik vertelde over ons participatief actieonderzoek waarin we samen met een groep inwoners van een vluchtelingenkamp de onderzoeksagenda bepaalden. Na afloop stak een student haar vinger op: ‘Hoe zit dat met gelijkwaardigheid dan? Want je geeft de vluchtelingen vast geen vergoeding en de masterstudenten wel.’ Het was niet zozeer de inhoud van deze – zeer legitieme – vraag, als de toon en onderliggende aanname die mijn nieuwsgierigheid prikkelde. Een tweede student vroeg zonder blikken of blozen of mijn strakke tijdslijn niet een verkapte exploitatie was. Interessant. Een derde student belde me na afloop: of ik een ‘ethische’ niet-gouvernementele organisatie kon aanraden. Ze wilde graag stage in het buitenland lopen, maar ‘niet bij zo’n organisatie die er alleen met hun neokoloniale gedachtegoed zit.’

De global health arena is ongemakkelijk en oncomfortabel. We worden terecht aangespoord tot kritisch denken. Waar doe ik goed aan? Welke machtsverhoudingen spelen er? Houd ik ongelijkheid en onrechtvaardigheid in stand? We dagen de status quo uit, eisen verandering en houden instellingen verantwoordelijk voor hun acties, of gebrek daaraan. Maar kritisch gedachtegoed zou niet een doel an sich horen te zijn. Ik hoor verhalen over een onveilige en oordelende sfeer in de collegebanken, en het paralyserende effect van de dekolonisatiediscussies op de carrièrekeuzes van collega’s. De hedendaagse redder lijkt het hun missie te hebben gemaakt anderen te verlossen met hun kritische gedachtegoed. We worden opnieuw de held in ons eigen verhaal en reflecteren niet op onze kritische reflex. En wanneer nederigheid ontbreekt zullen we onbedoeld nog altijd op dezelfde manier onze opvattingen en waarden aan anderen opleggen. Daarmee is alleen het doelwit veranderd, maar de koloniale attitude niet.